O sztuce naskalnej z Nowej Kaledonii

Obszar Melanezji to najbogatszy w sztukę naskalną region Pacyfiku. Archipelag Nowej Kaledonii należy zaś do miejsc, gdzie po raz pierwszy w tej części świata zarejestrowano sztukę naskalną. Miało to miejsce pod koniec XIX stulecia. Informacje pojawiają się w pracach G. Glaumonta, który pisał o prehistorii Nowej Kaledonii i jako pierwszy opublikował ilustracje rytów naskalnych. Postulował również możliwość kontynuacji sztuki naskalnej od czasów najdawniejszych aż do XIX stulecia.

Brak systematycznych badań oraz sporadyczne publikacje spowodowały, że większość materiałów znana była jedynie lokalnym badaczom. Bardziej wnikliwe studia pojawiły się dopiero w latach 60-tych XX w. Doprowadziły one do pierwszych typologii i systematycznego dokumentowania ustnych tradycji o rytach naskalnych. W tym czasie w szeregu jaskiń i schronisk skalnych odkryto również malowidła. Na pierwsze szczegółowe opracowanie sztuki naskalnej tego regionu Oceanii przyszło nam jednak czekać aż do lat 90-tych XX w.

Stanowiska z petroglifami ulokowane są przede wszystkim na głównej wyspie Nowej Kaledonii, a mianowicie Grande Terre. Znajdujemy je w bezpośrednim sąsiedztwie morza, w oddaleniu od niego, wzdłuż strumieni i brzegów rzek oraz na wzgórzach. Najpowszechniej występują na formacjach skalnych zwanych perydotytami (skały głębinowe). Można je spotkać nie tylko na na ścianach klifów ale również na dużych głazach.

Repertuar motywów jest dość bogaty. Spotykamy bowiem zarówno rozmaite formy abstrakcyjne, jak elipsy, koncentryczne koła, koła z wewnętrznymi promieniami, koła z zewnętrznymi promieniami, „obrysowane” krzyże, spirale, wielokąty ale najczęściej czworoboki, formy przypominające kształtem litery V i T, rozmaite kraty i kratki, linie „złamane” i faliste, „zakrętasy”, zygzaki, wgłębienia (cupule) oraz wiele innych. Kolejną grupę stanowią figury antropomorficzne. Wśród nich udało się zidentyfikować kilka motywów człowiek-jaszczurka. Niektóre z postaci antropomorficznych mają stylizowane twarze. Możemy również spotkać osobne przedstawienia twarzy/masek. Wiele jednak to kompletne przedstawienia ludzkie, różniące się kształtem i kompleksowością. Motywów zoomorficznych jest mniej niż ludzkich. Niemniej jednak spotykamy je praktycznie na terenie całego archipelagu. Możemy wyróżnić przedstawienia jaszczurek, ryb, żółwi, ptaków, węży a nawet co najmniej jednej meduzy. Podobny repertuar motywów spotykamy także wśród malowideł.

Uważa się, że niektóre petroglify można datować na początkowy okres kolonizacji Nowej Kaledonii (3000-2500 BP) przez ludność z kręgu kultury Lapita. Wskazują na to pewne powiązania z motywami na ceramice, jak choćby charakterystyczny „obrysowany” krzyż. Inne kategorie wydają się być unikatowe dla archipelagu i najprawdopodobniej są po części powiązane z tradycją kulturową Kanak, której początków upatruje się pod koniec I tys. n.e.

Malowidła naskalne, zlokalizowane zwykle w jaskiniach i schroniskach skalnych znajdują się głównie na Wyspach Lojalności. Największa galeria z malowidłami zwana Fetra-He o długości kilkuset metrów, znajduje się na wyspie Lifou. W jaskini Fetra-He znajdujemy zarówno ryty oraz malowidła, wykonane czarnym (węgiel drzewny) i czerwonym (tlenek żelaza) barwnikiem. Sztukę naskalną spotykamy na ścianach chodników, prowadzących do głównych komór, jak i w samych komorach. Najwięcej elementów występuje w centralnej komorze, gdzie na pierwszy plan wysuwa się ponad 170 czarnych i czerwonych motywów ludzkich dłoni i są to głównie negatywy. Na jednej ze ścian widoczne są ponadto realistyczne przedstawienia ptaków, ryb oraz najprawdopodobniej żółwi, wszystkie wykonane w kolorze czarnym. Jedne z najbardziej charakterystycznych przedstawień zwierzęcych stanowią długonogie ptaki.  W bocznej komorze znajdujemy zaledwie kilka negatywów dłoni ale dość licznie spotykamy ryty naskalne w formach geometrycznych oraz stylizowane figury antropomorficzne. W kilku przypadkach mamy do czynienia z nakładaniem się tych motywów na opisane wyżej przedstawienia dłoni.

Wiek malowideł z jaskini Fetra-He określono za pomocą serii dat AMS. Są to pierwsze bezpośrednie daty chronometryczne dla malowideł z archipelagu Nowej Kaledonii. Najstarsze przedstawienia wydatowano na 800-200 cal BC. Próbki pochodziły z kilku motywów dłoni z centralnej oraz bocznej komory. Na drugą grupę malowideł, którą poddano datowaniu składają się m.in motywy zwierzęce. Wiek najbardziej kompleksowego przedstawienia, a mianowicie długonogiego ptaka ustalono na około 90-500 cal AD. Z kolei jeden z motywów abstrakcyjnych (negatyw koła) został wydatowany na 800-1160 cal AD.

Wiele informacji dotyczących sztuki naskalnej zawdzięczamy skrupulatnie dokumentowanej tradycji ustnej ludności Kanak, która zamieszkiwała archipelag Nowej Kaledonii. Pierwszy kontakt Kanaków z Europejczykami miał miejsce w latach 70-tych XVIII w, kiedy w ten rejon świata dotarła ekspedycja kapitana Jamesa Cooka. Dane etnograficzne, jakie zbierano od czasu inicjalnego kontaktu świadczą, że Kanakowie byli świadomi istnienia sztuki naskalnej na swoim terytorium. Posiadali też pewne idea na temat jej powstania oraz sami byli odpowiedzialni za jej tworzenie, ponieważ tradycja rycia petroglifów przetrwała do XX w. Przekazy ustne informują, że za produkcją sztuki naskalnej stały niejednokrotnie postacie mitologiczne. Zgodnie z wyjaśnieniami Kanaków wiele elementów wykonano aby materializowały pamięć o istotnych wydarzeniach społecznych czy powiązaniach klanowych. Warto dodać, że określona liczba motywów, jak choćby formy geometryczne są obecne na przedmiotach wykonanych z bambusa oraz na ceramice. Z kolei inne wzory w tym charakterystyczne krzyże, znane są z tatuaży. Prawie 50% wszystkich  kategorii, jakie udało się wydzielić wśród rytów naskalnych jest także obecna w innych formach kultury materialnej.

Ryty naskalne z rejonu Łuku Melanezji wykazują wyraźną homogeniczność. Jednocześnie różnią się wyraźnie od tych spotykanych w pozostałej części Oceanii. Wyróżniają się choćby od tego, co można zobaczyć we wschodniej Polinezji. Zdaniem niektórych badaczy wskazuje to na swoiste powiązania pomiędzy Nową Kaledonią i innymi społecznościami Melanezji w czasie II fazy okresu post-Lapita. Jednak natura tych powiązań nadal pozostaje słabo uchwytna archeologicznie.

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

Ch., Sand. 2012. Southern Melanesian Rock Art: The New Caledonia Case. W: J., McDonald, P. Veth, A Companion to Rock Art, 160-178. 

Ch., Sand, H., Valladas, H., Cachier, N., Tisnérat-Laborde, M., Arnold, J.,  Bolé, A.,  Ouetcho. 2006. Oceanic rock art: first direct dating of prehistoric stencils and paintings from New Caledonia (Southern Melanesia). Antiquity 80 (309): 523–529. 

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com