Figurki antropomorficzne z Południowego Zachodu i Wielkiej Kotliny w USA

W trakcie badań wykopaliskowych w jaskiniach Cowboy i Walters oraz w schronisku Sudden Shelter, prowadzonych w latach 70-tych XX wieku w Utah, odkryto intrygujący zbiór niewypalanych glinianych figurek. Kształtem i ornamentyką różniły się bowiem od znanych w tym czasie typów figurek łączonych ze społecznościami Fremont i Wyplataczy Koszyków. Posiadały  formy dość kanciaste a ich cechą charakterystyczną był przede wszystkim brak kończyn i anatomii twarzy. Wyróżniały się również specyficznym ornamentem w postaci nakłuć, nacięć oraz żłobień, biegnących wzdłuż ciała.

Wiek figurki z jaskini Walters, określono za pomocą metody radiowęglowej na 8875 +/- 125 BP. Datowaniu poddano próbki sandałów, które zdaniem badających to stanowisko archeologów należały do tej samej warstwy kulturowej co figurka. Notatki polowe zawierają jednak informację, że figurka pochodziła z warstwy przecinającej tę z wyżej wzmiankowanymi sandałami. Ostatecznie inna próbka obuwia pobrana z warstwy zawierającej figurkę osiągnęła datę z końca wczesnego okresu archaicznego, a mianowicie 6350 +/- 35 BP. Zabytek z Sudden Shelter również datowany jest podobnie bo na przedział czasowy 6670 +/- 180 BP-6310 +/- 40 BP. Zabytki te reprezentują zatem najwcześniejszy jak do tej pory typ figurek na Południowym Zachodzie. Ich wielkość waha się od 3 do 11 cm i zostały najprawdopodobniej wykonane z pojedynczego kawałka gliny, który następnie odpowiednio uformowano. Niektóre figurki wykazują ślady polerowania u podstawy torsu a w jednym przypadku na ramieniu oraz wzdłuż głowy. Niektórzy badacze sztuki naskalnej wskazują na powiązania stylistyczne tych zabytków z przedstawieniami postaci antropomorficznych z tradycji Barrier Canyon.

^{Replika figurki Fremont}

Tworzenie glinianych niewypalanych figurek antropomorficznych, było najprawdopodobniej kontynuowane w okresach późniejszych na południowo-zachodnich terenach Ameryki Północnej . Przykładem tego zjawiska mogą być tego typu zabytki związane z kompleksem Fremont, które zostały dość dokładnie opisane w starszych publikacjach przez Noela Morrsa i Jamesa Gunnersona. Typowe dla Fremont figurki antropomorficzne występują we wschodniej części Wielkiej Kotliny i na Płaskowyżu Kolorado w Utah. generalnie są datowane na AD 500-1250. Kształt artefaktów przypomina trapez. W wielu przypadkach choć nie jest to regułą, figurki nie posiadają takich elementów anatomii jak kończyny górne i dolne. Są dość bogato zdobione dekoracją w postaci mniejszych i większych „wałeczków” uformowanej odpowiednio gliny, które tworzą ornament zwykle na piersi i w dolnej części ciała. Anatomia twarzy jest ukazana bardzo wyraźnie. Oczy figurek są przeważnie zamknięte i podobnie jak nos, uformowano je przez zaszczypanie miękkiej jeszcze gliny. Zdaniem Morrsa wiele z nich to formy żeńskie, ponieważ posiadają elementy przypominające piersi ale jest też sporo przykładów z płaską klatką piersiową. Wielu badaczy wskazuje na powiązania tych glinianych figurek z postaciami antropomorficznymi ze sztuki naskalnej Fremont.

Gliniane figurki antropomorficzne znane są też między innymi z kultury Wyplataczy Koszyków, Anasazi oraz Mogollon. Były również wykonywane w czasach historycznych przez różne społeczności z terenów Kalifornii, jak choćby Mojave. Figurki antropomorficzne przypominające kształtem cygaro znane są również z zachodniej Nevady i północno-wschodniej Kalifornii. Tradycja tworzenia tego typu glinianych figurek była więc szeroko rozprzestrzeniona na terenie Płaskowyżu Kolorado i Wielkiej Kotliny. Najstarsze przykłady pochodzą ze schyłkowej fazy wczesnego okresu archaicznego we wschodnim Utah a najmłodsze już z czasów historycznych. Wydaje się więc że tradycja ta była dość głęboko zakorzeniona w różnych kulturach i kompleksach, rozwijających się w tej części Ameryki Północnej.

^{Figurki Pilling’a, odkryte w 1950 na terenie Range Creek w Utah.}

Pierwsze próby interpretacji znaczenia figurek ogniskowały się głównie wokół potencjalnych rytuałów związanych z płodnością. Inni badacze łączyli je również z aspektami śmierci. Wśród plemienia Quechan wierzono na przykład, że małe gliniane figurki używane podczas ceremonii pogrzebowych zapewnią rodzinie nowego potomka w miejsce zmarłego. Najprawdopodobniej tego typu artefakty wśród Mojave, jak choćby figurka nabyta przez Julsa Marcou w trakcie ekspedycji w 1854, również mogły pełnić podobne funkcje. Mogły być również używane przez szamanów w trakcie ich praktyk związanych między innymi z leczeniem. Z etnografii znamy przykład szamana z plemienia Havasupai z okolic Wielkiego Canyonu, który w trakcie leczenia dotkniętego chorobą pacjenta, usuwał z jego ciała ducha należącego do jego dziadka pod postacią „małego białego człowieka z głową ale pozbawionego kończyn”. Na terytorium ludu Cahuilla z południowej Kalifornii odkryto cache, zawierające oprócz dużego kryształu kwarcu i fajki z bazaltu, niewypalaną glinianą figurkę antropomorficzną. Są to najprawdopodobniej pozostałości świętego zawiniątka lub wyposażenia szamana. Również szamani Klamath używali w trakcie swych ceremonii leczenia figurek antropomorficznych, jednakże wykonanych z kamienia. Z tej perspektywy wydaje się więc, że gliniane figurki antropomorficzne z okresu archaicznego odkryte we wschodnim Utah również mogły posiadać kontekst szamnistyczny. Mogły to być symboliczne dary dla duchów, z którymi szaman się kontaktował, podobizny samych szamanów albo po prostu część wyposażenia używanego w rozmaitych praktykach, takich jak choćby leczenie czy rytuały pogrzebowe.

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

• COULAM, N.J., SCHROEDL, A.R. 1996. Early Archaic clay figurines from Cowboy and Walters Caves in Southeastern Utah. Kiva 61 (4), 401-412.
• COULAM, N.J., SCHROEDL, A.R. 2004. Late archaic totemism in the Greater American Southwest. American Antiquity 69: 41-62.
• FURST, J.L. 2001. Mojave Pottery, Mojave People. The Dillingham Collection of Mojave Ceramics. Santa Fe: School of American Research Press.
• GEIB, P.R. 1996. Archaic Occupancy of the Glen Canyon Region. W: Glen Canyon revisited. Salt Lake City: University of Utah Press Anthropological Papers No. 119.
• GUNNERSON, J.H. 1969. The Fremont culture: a study in culture dynamics on the northern Anasazi periphery. Cambridge, Mass: Peabody Museum.
• JENNINGS, J.D. 1980. Cowboy Cave. Anthropological Papers 104. Salt Lake City: University of Utah.
• KOERPER, H.C., HEDGES, K. 1996. Patayan anthropomorphic figurines from an Orange County Site. Journal of California and Great Basin Anthropology 18 (2): 204-220.
• MORRS, N. 1931. The ancient culture of the Fremont river in Utah; report on the explorations under the Claflin-Emerson Found 1928-1929. Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology No. 44. Harvard University.
• MORRS, N. 1954. Clay figurines of American Southwest. Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology No. 44. Harvard University.
• PARSONS, E.C. 1996 [1939, 1966]. Pueblo Indian Religion, vol. I-II. Lincoln-London: University of Nebraska Press.
• SCHROEDL, A.R. 1977. The Grand Canyon Figurine Complex. American Antiquity 42 (2): 255-265.
• TUOHY, D.R. 1986. Portable art objects. W: W.L. D’Azevedo (red.). Handbook of North American Indians, vol. 11, Great Basin. Washington DC: Smithsonian Institution

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com