Z Arizony zapamiętałam przede wszystkim błękitne niebo, kaktusy saguaro, sztukę naskalną oraz mnóstwo starożytnych ruin, kryjących ślady ludzkiej obecności sprzed setek i tysięcy lat. Wielki Kanion nie utkwił mi w pamięci tak mocno, jak choćby oświetlone ciepłymi promieniami popołudniowego słońca Vermilion Cliffs i Marble Canyon, czy wąwóz rzeki Salt na południu stanu. Arizona jest bardzo bogata i ogromnie zróżnicowana pod względem archeologicznym oraz krajobrazowym. To kraina, gdzie zarówno w przeszłości, jak i obecnie, żyją obok siebie rozmaite społeczności. W krajobrazie kulturowym stanu natrafiamy na pozostałości archeologiczne od okresu paleoindiańskiego, po te młodsze i lepiej zachowane, związane z ludnością osiadłą, jak Pueblo, Hohokam, Mogollon, Salado i Sinagua.
Arizona uważana jest za trzeci najliczniej zamieszkany przez rdzenną ludność stan USA. W rankingu wyprzedza ją jedynie Kalifornia i Oklahoma. Pośród 7 milionów mieszkańców stanu, 350 tys. to ludność rdzenna. Warto również dodać, że to właśnie w Arizonie mieszka największa liczba osób, które posługują się rdzennymi językami, w tym m.in. Navajo (85 tys.) i Apaczów (10 tys.). Olbrzymie obszary Arizony zajmują rezerwaty rdzennej ludności w tym Navajo, Hopi, Apaczów, Hualapai i Tohono O’odham.
Arizona jest tak samo zróżnicowana pod względem krajobrazowym, jak różnorodna kulturowa. Górskie szczyty pokryte śniegiem, zmieniają się w góry stołowe, a te z kolei ustępują miejsca głebokim wąwozom i pustyniom. Alpejska roślinność zmienia się w byliny porastające suche połacie stanu i strzelające na kilka metrów w górę, majestatyczne kaktusy saguaro. Kiedy na południowej krawędzi Wielkiego Kanionu przypieka nas słońce, to na północnej możemy brodzić po kostki w śniegu. Zagubiona pośród pustynnego pustkowia droga, może prowadzić ku górskim szczytom z czapami śniegu, albo ku płaskowyżowi Kolorado.
W poszukiwaniu śladów przeszłości
Początki odkrywania prehistorii Arizony nie miały zbyt wiele wspólnego z archeologią w naszym dzisiejszym rozumieniu tej dyscypliny. Przybywali tu poszukiwacze, pracujący na zlecenie kolekcjonerów zabytków i instytucji, pragnących zasilić swoje zbiory. Dopiero w 1906 r. pojawił się pierwszy akt prawny, regulujący przepisy dotyczące szeroko rozumianych starożytności na terenie USA.
Początki badań archeologicznych i etnograficznych w Arizonie związane są takimi osobami, jak choćby Adolph Bandelier, który prowadził prace w dolinie Verde, kotlinie Phoenix i w rejonie Gór Białych. Kolejne ważne nazwisko to Frank Hamilton Cushing, który prowadził badania etnograficzne wśród Zuni oraz prace wykopaliskowe w Los Muertos i Pueblo Grande. Z kolei Jesse Walter Fewkes eksplorował m.in ruiny w rezerwacie Hopi, Homol’ovi w pobliżu Winslow oraz Casa Grande.
Niestety wiele zabytków, jeszcze zanim dotarli do nich archeolodzy, zostało zniszczonych przez rozwój rolnictwa i postępujacą urbanizację.
Pierwsze instytucje naukowe narodziły się pod koniec XIX w. W 1891 r. powołano do życia Uniwersytet Arizony, a w 1893 powstało Stanowe Muzeum Arizony, wtedy zwane jeszcze okręgowym.
Przełom XIX i XX oraz pierwsze dekady XX wieku, to również czas kiedy powstają pierwsze pomniki narodowe. Tonto, Montezuma Castle, Walnut Canyon, Casa Grande, Navajo, Wupatki. Canyon de Chelly, Tozigoot otrzymują niezbędną im ochronę prawną. W 1927 pojawił się akt prawny regulujący starożytności na terenie stanu Arizona. Z kolei w czasach Wielkiego Kryzysu badania archeologiczne pojawiały sie jak grzyby po deszczu. Zastępy bezrobotnych były zatrudniane w inwestycjach prowadzonych przez państwo. W przypadku Arizony było to Muzeum Północnej Arizony we Flagstaff oraz Fundacja Archeologiczna Pueblo Gila w Globo. Pierwsze skupiło się na śladach kulturowych zdefiniowanych, jako Sinagua i Patayan. Muzeum Północnej Arizony podjęło prace przy pozostałościach kulturowych, sklasyfikowanych jako Hohokam, Mogollon, Salado i Cochise.
Kolejne dekady XX w przyniosły rozwój zarządzania zasobami kulturowymi na wielu płaszczyznach. Acheolodzy przestali być związani jedynie z instytucjami naukowymi, jak uniwersytety i muzea. Widzimy stopniowy rozwój prywatnego sektora archeologicznego oraz agencji rządowych zatrudniających archeologów. Szereg nowych aktów prawnych uregulował przeprowadzanie projektów inwestycyjnych, które od tej pory muszą być poprzedzone badaniami archeologicznymi, w przypadku jeśli jakiekolwiek pozostałości kultury materialnej z przeszłości mogą być zagrożone zniszczeniem. Również głos rdzennych mieszkańców regionu stał się ważnym elementem w badaniach nad prehistorią i historią tej części USA. Pojawiało się coraz więcej zakreślonych na szeroką skalę projektów badawczych, które pozwoliły zrozumieć bogatą i wielowątkową historię Arizony.
Bogata historia sięgająca wstecz tysiące lat
W północnej części w rejonie płaskowyżu Kolorado natrafiamy na ślady kultury Pueblo. Dalej na południe napotykamy ruiny osiedli ludności Sinagua, Salado, Mogollon i Hohokam. Jednak historia stanu sięga znacznie głębiej w przeszłość, aż do okresu archaicznego i paleoindiańskiego.
Pustynia Sonora w południowej części stanu, to miejsce skąd uprawa, przede wszystkim kukurydzy, rozprzestrzeniła się stopniowo na pozostałe obszary Arizony. Rolnictwo nie pojawiło się bowiem z dnia na dzień. Był to długi proces przemiany ekonomicznej i społecznej trwający w zależności od regionu setki lat, a nawet całe tysiąclecie. Na pierwsze ślady uprawy kukurydzy natrafiamy już w późnym okresie archaicznym (1000 p.n.e – 200 n.e). Kukurydza nie stanowiła jednak w tym czasie podstawy diety archaicznych społeczności regionu. Liczne jamy zasobowe i skrytki, w których przechowywano żywność oraz rozmaite narzędzia, odkrywane w krajobrazie kulturowym stanu, świadczą, że trudno tu mówić o w pełni osiadłym stylu życia. Wręcz przeciwnie, grupy przemieszczały się sezonowo pomiędzy obozowiskami, a produkty ich okresowej uprawy jak kukurydza, stanowiły jedynie dodatek do codziennej diety.
Miejsca, które doskonale opowiadają bogatą historię Arizony
Najważniejsze stanowiska archeologiczne są łatwo dostępne dla zwiedzających i posiadają przystosowaną infrastrukturę. Poniżej prezentuję miejsca, które zdecydowanie warto odwiedzić w Arizonie, aby poznać zróżnicowaną mozaikę kultur zmieszkujących w przeszłości ten amerykański stan.
Od nomadów do osadników
Miejscem, które doskonale ilustruje proces przemian ekonomiczno-społecznych w tej części Południowego Zachodu USA w przeszłości, jest niewątpliwie Ventana Cave. Jaskinia znajduje się obecnie na terenie rezerwatu Tohono O’odham, pomiędzy Phoenix a Tucson. Warstwy archeologiczne z różnych okresów liczą 11 tys. lat historii, od obozowiska ludności paloeindiańskiej przez okres archaiczny, aż do rozwoju kultury Hohokam.
Pueblo
Północna część stanu, zdominowana przez płaskowyż Kolorado była domem dla ludności kultury Pueblo. Navajo National Monument, Canyon de Chelly, Homol’ovi, Petrified Forest to najważniejsze miejsca, gdzie możemy na własne oczy zobaczyć pozostałości kultury materialnej związane z ludnością Pueblo, określaną też mianem Anasazi. Kultura Pueblo datowana jest na okres 400 – 1300 n.e. Poprzedza ją tzw. faza Wyplataczy Koszyków (Basketmaker). Były to późnoarchaiczne i postarchaiczne społeczności, prowadzące osiadły tryb życia, których czas istnienia datuje się na okres 1000 p.n.e – 700 n.e. Po 1300 n.e. zniknęła z areny dziejów, ale nie wykluczone, że historyczne i współczesne społeczności Pueblo zamieszkujące chociażby dolinę Rio Grande w Nowym Meksyku, są jej bezpośrednimi następcami. Anasazi zamieszkiwali obszar Płaskowyżu Kolorado, w tym południową część Utah i Kolorado oraz północne części Nowego Meksyku i Arizony.
Pomnik narodowy kryje ruiny skalnych osiedli, odkrytych na początku XX wieku. Pochodzą one z II połowy XIII w. Dwa z nich są otwarte do zwiedzania, a mianowicie Betatakin, które jest najłatwiej dostępne i Kiet Siel, które wymaga pozwolenia i dłuższego trekking. Kiedy John Wetherill i Byron Cummings natrafili na ruiny Betatakin w 1906, zastali to miejsce prawie nietknięte z ogromną ilością artefaktów. Nie zdążyli tu jeszcze dotrzeć poszukiwacze starożytności, a zamieszkujący okolicę Navahowie nie zapuszczali się do ruin. Wierzyli, że zamieszkują je duchy zmarłych. Kontakt z chindi, czyli z duchem zmarłej osoby mógł spowodować chorobę, a nawet śmierć.
Canyon de Chelly National Monument
Skalne osiedla, White House, Antelope House, Mummy Cave, były zamieszkane pomiędzy VIII I XIII w. n.e. Najlepszy sposób na zobaczenie wąwozu, to podążanie drogą wzdłuż krawędzi i korzystanie z licznych punktów widokowych, łącznie z tym na ruiny White House. Warto zatrzymać się na chwilę przy Spider Rock. Według legendy na szczycie iglicy mieszkała obdarzona nadprzyrodzoną mocą Kobieta Pająk. To ona miała nauczyć przodków Navaho tkactwa.
Na terenie parku stanowego zlokalizowanego w rezerwacie Hopi, znajduje się ponad 350 stanowisk archeologicznych. Sa to zarówno ruiny osiedli, jak i panele ze sztuką naskalną, datowane na VIII – XV stulecie. W XIV stuleciu ceramika i sztuka naskalna zaczęła odzwierciedlać rozwijający się kult katchin, który do dziś odgrywa witalną rolę m.in. wśród Hopi. Pierwsze prace wykopaliskowe podjęto tu już u schyłku XIX w.
Petrified Forest National Park
Obszar parku po raz pierwszy objęto ochroną w 1906. Jednak dopiero w 1962 nadano mu rangę parku narodowego. Jednym z ciekawszych stanowisk na terenie parku są ruiny Puerco Pueblo, wybudowane w połowie XIII w n.e. Osiedle składało się ze 125 pojedynczych pomieszczeń i trzech kiv. Inne ciekawe miejsce to Agate House. Jest to niewielkie pueblo zbudowane z kawałków skamieniałego drewna. Ryty naskalne można znaleźć w dwóch lokalizacjach na terenie parku. Pierwsza z nich to wspomniane Puerco Pueblo, a druga to położone po przeciwnej stronie drogi, stanowisko Newspaper Rock. Petroglify datowane są generalnie na XI-XIV stulecie n.e. a ich wykonanie przypisuje się rolniczym społecznościom, zamieszkującym lokalne puebla.
Hohokam
Stanowiska archeologiczne koncentrują się w dolinach rzek Salt i Gila na południu Arizony. Rozwój kultury Hohokam jest generalnie datowany na 300 p.n.e. – 1400 n.e. Znana jest głównie z budowania skomplikowanych kanałów irrygacyjnych. Kolejną ciekawostą są też owalne, opadające ku dołowi konstrukcje, które utożsamiane były z boiskami do gry w piłkę, znanymi z terenów Mezoameryki. Innym wytłumaczeniem jest porównanie obiektów z plazami do tańca, charakterystycznymi dla rdzennej ludności Tohono O’odham, zwanej dawniej Papago, która obecnie zamieszkuje ten obszar Arizony.
Pierwszym Europejczykiem, który zobaczył ruiny Casa Grande był jezuicki misjonarz Eusebio Francisco Kino, który dotarł tu w 1694. Pozostałości archeologiczne w postaci masywnych konstrukcji architektonicznych, datowane są na 1100 – 1450 n.e. Ich przeznaczenie budziło wiele spekulacji. Uważano je za pozostałości pałacu loklanego władcy, obserwatorium astronomiczne, światynię, centrum administracyjne albo spichlerz na zboża.
Na terenie parku znajduje się ponad 750 przedstawień wykonanych na bazaltowych głazach, rozrzuconych na zboczach wzgórza. Są to postacie ludzkie, zwierzęta oraz motywy abstrakcyjne. Najmłodsze, ukazujące przedstawienia koni i jeźdzców zostały zapewne wykonane przez historycznych mieszkańców tego rejonu Arizony, a mianowicie Tohono O’odham (Papago) i Akimel O’odham (Pima). Te najstarsze związane są najprawdopodobniej z kulturą Hohokam.
Mogollon
W Arizonie na ślady kultury Mogollon natrafiamy w południowo-wschodniej części stanu. Datowana jest na 150/250 n.e. – 1450 n.e. Kultura ta słynie ze swej przepięknej ceramiki, brązowej z czerwoną dekoracją oraz czerwonych polerowanych naczyń. W „horyzoncie Mimbres” (1000 n.e. – 1130 n.e) pojawiła się z kolei charakterystyczna ceramika ceremonialna z malowanymi geometrycznymi i obrazkowymi motywami.
Wśród wulkanicznych krajobrazów natrafiamy na pozostałości architektury Mogollon, datowanej na schyłek XIII stulecia. Wybudowano ją z czarnych bazaltowych skał. Początki osadnictwa Mogollon w tym rejonie sięgają jednak dużo wcześniej. Pierwsze konstrukcje mieszkalne w postaci ziemnianek, datowane sa bowiem na VIII w. n.e. W początkach XV stulecia stanowisko zostało opuszczone. W XVII stuleci pojawili się tu Apaczowie. Z kolei Hopi i Zuni uważają, że ludność Mogollon zamieszkująca niegdyś Casa Malpais, to ich przodkowie.
Salado
Salado to dziś zagadka dla archeologów. Kim byli ci ludzie dzielący tak wiele cech wspólnych z innymi mieszkańcami Arizony? Czy i jak bardzo różnili się od Hohokam, Mogollon i Pueblo? Jedni widzieli w nich emigrantów z północy, zaś inni lokalny wariant kultury Hohokam. Jedną z najbardziej wyróżniających cech Salado była ich wielkolorowa ceramika znana jako Gila Polychrome, datowana na schyłek XIII i początek XV stulecia. Charakteryzowała się białymi i czarnymi motywami na czerwonym tle. Najprawdopodobniej twór kulturowy, który określamy mianem Salado był mozaiką ludności, którzy dotarli w rejon kotliny Tonto, która w tym czasie była dobrze nawodniona, co sprzyjało uprawie roślin. Synkretyzm kulturowy połączył rozmaite idea i różnorodne wierzenia, które zawędrowały tu razem z nimi, tworząc Salado.
Skalne osiedle Salado ulokowane jest w przepięknych okolicznościach przyrody. Gdzieś pod samym szczytem wzgórza, pośród ogromnych kaktusów saguaro, kryją się starożytne ruiny. Ludność zamieszkiwała to ukryte w schronisku skalnym osiedle pomiędzy 1250 – 1450 n.e. Roztacza się stąd wspaniały widok na pustynię Sonora.
Besh Ba Gowah Archaeological Park
Park archeologiczny kryje pozostałości osady Salado, w tym około 250 pomieszczeń mieszkalnych i kilku otwartych plaz. Stanowisko było zamieszkiwane pomiędzy 1225-1450 n.e. Cała osada w przeszłości mogła liczyć do 450 pomieszczeń mieszkalnych. Pierwsze prace sondażowe przeprowadził tu Adolph Badelier w 1883 r. Oprócz pozostałości kulturowych Salado, archeolodzy odkryli tu wcześniejszy komponent, świadczący o wcześniejszej obecności Hohokam. Mieści się tu obecnie doskonały, częściowo zrekonstruowany park archeologiczny oraz muzeum.
Sinagua
Ludność określana przez archeologów Sinagua koncentrowała się w regionie San Francisco Peaks w pobliżu Flagstaff oraz Dolinie Verde. Prowadzili kontakty handlowe z osiedlami kultury Pueblo na północy, których w tym rejonie często nazywa się Kayenta Anasazi oraz z południowymi sąsiadami, a mianowicie Hohokam. W ich kulturze materialnej natrafiamy na cechy, które wskazują na wpływy sąsiadujących z nimi kultur.
Zanim w krajobrazie pojawiły się ślady architektury związane z pierwszymi rolnikami, tereny parku zamieszkiwała ludność archaiczna. Pozostałości archeologiczne to mozaika wielu kultur, jak Pueblo czy Hohokam. O obecności lub wpływach tej ostatniej, może świadczyć konstrukacja interpretowana jako boisko do gry w piłkę. Ruiny, które możemy dziś podziwiać są datowane na 1100 – 1225 n.e. Oprócz pozostałości architektonicznych, znajduje się tu również sztuka naskalna.
Walnut Canyon National Monument
Ludność Sinagua zamieszkiwała Kanion Walnut w okresie 1150 – 1225 n.e. Obok typowych zabudowań mieszkalnych, natrafiono tu na struktury, które są interpretowane jako obronne. Sinagua opuścili wąwóz w pierwszych dekadach XIII stulecia, emigrując do żyznej Doliny Verde. Po pojawieniu się kolei, okolice Flagstaff zaczęły przyciągać coraz więcej osadników, a wraz z nimi pojawiali się poszukiwacze starożytności. Walnut Kanion stał się w latach 80-tych XIX wieku bardzo popularnych miejscem nielegalnych wykopalisk, niejednokrotnie z użyciem dynamitu. Dopiero w 1915 obszar wąwozu objęto ochroną w ramach pomnika narodowego.
Ponad tysiąc przedstawień wyrytych na skalnych powierzchniach możemy podziwiać na udostępnionym stosunkowo niedawno dla zwiedzajcych, stanowisku identyfikowanym z kulturą Sinagua. Ryty naskalne zachowały się dość dobrze, ponieważ znajdowały się na terenie prywatnym, przez co uniknęły wandalizmu. Sztuka naskalna datowana jest na 1150 – 1350/1400 n.e. Motywy to przede wszystkim postacie antropomorficzne, motywy abstrakcyjne (spirale, kraty), zwierzęta (m.in. jelenie, antylopy, kojoty), ptaki, gady (zwłaszcza węże i żółwie) oraz charakterystyczne zagłębienia, określane mianem “cupule”.
Monetzuma Castle National Monument
Motezuma, aztecki władca z XVI wieku często pojawia się w historii Arizony. Zanim archeologia pozwoliła nam poznać bliżej przeszłość stanu, dość powszechnie, że za budową starożytnych puebli stoją Aztekowie z Montezumą na czele. Było to prawdopodobnie wynikiem, przemieszczającej się wraz z Hiszpanami legendy o działalności Montezumy, utożsamianego niekiedy z postacią Poseyemu, legendarnego bohatera w mitologii Indian Pueblo. Zamek Montezumy nie ma jednak nic wspólnego ani z legendarnym, ani historycznym azteckim władcą. Skalny zamek to pozostałości architektoniczne kultury Sinagua, którzy na swą siedzibę wybrali właśnie wapienne klify, obecne w lokalnym krajobrazie. Konstrukcja osiedla rozpoczęła się w początkach XII w.
Pozostałości archeologiczne pokrywają grzbiet wapiennego wzgórza, skąd roztacza się doskonały widok na rzekę Verde. Ruiny konstrukcji architektonicznych, które możemy dziś podziwiać powstawały w XIII i XIV stuleciu, u szczytu rozwoju lokalnej społeczności. Historia sięga jednak co najmniej XI stulecia, kiedy pojawiły się tu pierwsze domostwa. Mieszkańcy uprawiali bawełnę i zajmowali się ekstrakcją minerałów jak argilit, sól i miedź z kontrolowanych przez nich kopalni. O szerokich kontaktach handlowych może świadczyć obecność turkusów, dekorowanej ceramiki oraz piór papug z Meksyku i muszli z wybrzeża Pacyfiku.
Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła:
REID, J., WHITTLESEY, S. 1997. The Archaeology of Ancient Arizona. Tucson: The University of Arizona Press.
KANTNER, J. 2004. Ancient Puebloan Southwest. New York: Cambridge University Press.
NOBLE, D., G. 2000. Ancient Ruins of the Southwest. Flagstaff: Northland Publishing.
Oficjalna strona amerykańskich parków narodowych i poszczególne artykuły, poświęcone konkretnym miejscom.
Starsze wpisy na blogu:
Co nowego w archeologii Hohokam
Archeologia sieci społecznych na Południowym Zachodzie USA
Fetysze Indian Zuni. Co to takiego?
Starożytni architekci amerykańskiego Southwest
We wpisie pominęłam Wielki Kanion w Arizonie. Wszystkich zainteresowanych tym parkiem zachęcam do zajrzenia do starszych wpisów.
Jeden kanion a dwie perspektywy
O archeologii Wielkiego Kanionu [FILM]
Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych.
Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera!
Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com
