Tassili n’Ajjer to rozległy płaskowyż w południowo-wschodniej Algierii o powierzchni blisko 80 tys. km². Krajobraz jest niemal księżycowy, silnie zerodowany i poprzecinany głębokimi wąwozami. Charakterystycznymi formami są skalne filary z piaskowca oraz naturalne łuki, których doliczono się blisko 300. Większość dużej fauny znanej z najwcześniejszej fazy sztuki saharyjskiej, zniknęła stąd kilka tysięcy lat temu, ustępując miejsca tej mniejszej, zapewne lepiej przystosowanej do warunków pustynnych, jak muflony, gazele, góralki i dzikie koty.
W okresie 12 tys. – 7 tys. lat temu Tassili n’Ajjer tworzyło swoistą mozaikę krajobrazową, łączącą cechy sawanny i obszaru leśnego. Klimat w tym czasie był na tyle wilgotny, że terytorium przecinały liczne cieki wodne oraz jeziora. Nazwa tego terytorium jest czasem tłumaczona z lokalnego języka jako „Płaskowyż Rzek”. Można tu było spotkać słonie, nosorożce, hipopotamy, żyrafy, antylopy i gazele oraz rozmaite drapieżniki. Począwszy od 6 tys. BP klimat znów staje się coraz bardziej suchy, co w konsekwencji prowadzi właśnie do zniknięcia z tego rejonu charakterystycznych dużych zwierząt. Zaś 5 tys. BP wyznacza początek dominacji sztuki naskalnej, będącej dziełem pasterzy.
Historia badań
Sztuka naskalna Tassili n’Ajjer objawiła się oczom Zachodu dopiero w latach 30-tych XX wieku, kiedy w rejon ten dotarli francuscy legioniści. Jeden z nich, niejaki podporucznik Brenans wykonał w latach 1933-1940 liczne szkice i notatki, które przekazał do Muzeum w Algierze, skąd trafiły następnie do słynnego francuskiego prehistoryka Abbé Henri Breuil’a. Jednak postacią, która najbardziej zapisała się w historii badań sztuki naskalnej z Tassili n’Ajjer był niewątpliwie francuski archeolog Henri Lhote. Co prawda Lhote brał udział we wcześniejszych ekspedycjach ale te główne przypadają na lata 1956-1957, 1959, 1962 oraz 1970. Mimo, że obecnie wiele z jego teorii uznano za kontrowersyjne, to jednak wydana przez niego publikacja p.t. „The serach for the Tassili Frescoes” oraz towarzysząca jej wystawa w Luwrze, zaznajomiły świat zachodni z bogactwem sztuki naskalnej saharyjskiej Afryki. Warto także wspomnieć o pięknie ilustrowanym albumie „The rock paintings of Tassili”, wydanym w 1962, którego autorem był Jean-Dominique Lajoux. W 1972 część płaskowyżu Tassili n’Ajjer ustanowiono Parkiem Narodowym. Z kolei w 1982 ten niezwykły rejon świata, zarówno pod względem walorów krajobrazowych jak i kulturowych trafił na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Warto w tym miejscu dodać kilka słów o polskim wkładzie w badania nad sztuką naskalną w rejonie Tassili n’Ajjer. Bowiem w latach 1980 i 1981 miały miejsce dwie kampanie badawcze współorganizowane przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu oraz Biuro Parku Narodowego Tassili. Efektem tych dwóch ekspedycji jest dokumentacja kilkudziesięciu zespołów sztuki naskalnej oraz stanowisk archeologicznych.
Chronologia i repertuar sztuki naskalnej
Generalnie uważa się, że na terenie Tassili n’Ajjer może znajdować się nawet 15 tys. malowideł i rytów, ulokowanych przeważnie w schroniskach skalnych. Przypuszcza się także, że najstarsza sztuka naskalna tego regionu może pochodzić sprzed co najmniej 10-12 tys. lat. Inni z kolei postulują 6 tys. BP jako okres początkowy. Ta pierwsza długa chronologia została zaproponowana m.in. przez Henri Lhote’a. Z kolei ku krótkiej chronologii skłaniali się Alfred Muzzolini i Jean-Loic Le Quellec. Biorąc pod uwagę niedawne wyniki datowania metodą OSL rytów naskalnych z egipskiego stanowiska Qurta, umieszczające je w przedziale czasowym 16-15 tys. lat, długa chronologia dla najwcześniejszej sztuki naskalnej z Tassili n’Ajjer nie wydaje się być tak do końca wykluczona.
Biorąc pod uwagę m.in. repertuar motywów, petroglify i malowidła z Tassili podzielono generalnie na 5 faz chronologicznych. Pierwsza z nich to tzw. okres dużej fauny datowany na 12 tys. – 6 tys. BP (?) to przede wszystkim ryty naskalne (fot. 1). Uważa się, że są dziełem społeczności łowiecko-zbierackich saharyjskiej Afryki. Jak już wcześniej wspomniałam dominują tu przedstawienia dużych zwierząt, jak słonie, nosorożce, hipopotamy, żyrafy, bawoły, tury oraz antylopy. Występują również niewielkich rozmiarów postacie ludzkie. Następnie pojawia się styl, określony przez Henri Lhote’a mianem „okrągłych głów” (fot. 2-4). Jego wiek określany jest generalnie nawet na 6 tys. lat (?). Są to przede wszystkim malowidła. Te najbardziej znane koncentrują się w okolicach miejscowości Djanet w południowo-wschodniej części parku. Wiele przewyższa swym rozmiarem człowieka, a niektóre są nawet dwukrotnie większe. Figury ukazane są zwykle w profilu i sprawiają wrażenie unoszenia się w powietrzu, przez co niekiedy łączone są z pewnymi doznaniami charakterystycznymi dla zjawiska szamanizmu. Okres pasterski, rozpoczynający się w 5 tys. BP zdominowany jest przez pasterzy ze swym inwentarzem, polowania, sceny z życia obozowisk, ukazujące kobiety dzieci, kozy, owce i psy (fot. 5-6). Kolejne fazy chronologiczne to tzw. okres koni (fot. 7) oraz okres wielbłądów (fot. 8), datowane kolejno na 3,2 tys. – 1 tys. BP oraz 2 tys. – 1 tys. BP i później. Pojawiają się przedstawienia koni, konie zaprzężone do rydwanów oraz uzbrojone postacie ludzkie. Coraz rzadziej mamy do czynienia z przedstawieniami pasterzy ze swym inwentarzem. Z biegiem czasu coraz częściej ukazywane są wielbłądy, które jako lepiej przystosowane do warunków pustynnych, wykorzystywano do jazdy oraz jako zwierzęta juczne.
Podsumowując chciałabym zaznaczyć, że podana powyżej długa chronologia jest kwestionowana przez zwolenników wariantu krótkiego. Studia choćby Alfreda Muzzolini’ego proponują odmłodzić tradycję saharyjska o minimum 2 tys. lat. Ponadto pojawiają się również głosy sprzeciwu dotyczące stosowania „pan-saharyjskiej” chronologii. Ci z kolei badacze kierują swe zainteresowania raczej ku zrozumieniu regionalnych wariantów chronologicznych.
Powyższy artykuł jest jedynie szkicem i nie wyczerpuje oczywiście tematu sztuki naskalnej z płaskowyżu Tassili n’Ajjer. Jednocześnie chciałabym dodać, że moja wiedza na temat saharyjskiej sztuki naskalnej jest raczej ogólna. Zachęcam zatem do komentowania a przede wszystkim dzielenia ciekawymi uwagami oraz informacjami dotyczącymi tego zagadnienia.
Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła
MUZZOLINI, A. 2001. Saharan Africa. W: D. Whitley (red.), Handbook of rock art research, 605-636. Walnut Creek: AltaMira Press.
Rock art of the Tassili n Ajjer, Algieria, African World Heritage Sites, UNESCO
Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku i instagramie. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera!
Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com
Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych.
