O kościanej masce z Aleutów

W 2007 amerykańscy archeolodzy natrafili na niezwykłe znalezisko, a mianowicie dwa pasujące do siebie fragmenty maski z kości wieloryba. Odkrycia dokonano na datowanym na co najmniej 3000 lat stanowisku archeologicznym, ulokowanym na wyspie Amaknak we wschodniej części łańcucha Aleutów. Jak podkreślali odkrywcy, unikatowość znaleziska tkwi w materiale z jakiego zostało wykonane. Maski drewniane są bowiem znane z etnografii i dość dobrze udokumentowane, natomiast te wykonane z innych materiałów, a przede wszystkim z kości należą do rzadkości. O odkryciu można było pokrótce przeczytać również w polskojęzycznych mediach. Jednak dopiero w ubiegłym roku (2011) pojawiło się na łamach Arctic Anthropology szczegółowe opracowanie znaleziska, sytuujące je w szerszym kontekście podobnych znalezisk oraz danych etnograficznych z terenów Aleutów i Półwyspu Alaski.

Zabytek ujrzał światło dzienne w trakcie finalnego sezonu wykopaliskowego w 2007. Odkryto go w pobliżu jednej z kamiennych ścian niekompletnej struktury. Fragmenty zlokalizowano w jej zewnętrznej przestrzeni, na obszarze zwartego kopca śmietniskowego, złożonego z pozostałości, muszli oraz rybich ości. Niestety nie wykonano bezpośredniego datowania samej maski. Odkryto ją jednak w powiązaniu ze strukturą mieszkalną zawierająca węgiel drzewny. Wyniki datowania wskazały na przedział czasowy 3030 +/- 40 BP – 3020 +/- 70 BP. Maska ma więc co najmniej 3000 lat.

Pierwsze prace wykopaliskowe na stanowisku Amaknak Bridge, przeprowadzono w 1977 z inicjatywy Uniwersytetu Alaski. Niemniej jednak znane było już od czasów II wojny światowej. Kolejne badania przeprowadzono w 2000 i 2003 przez archeologów z Museum of the Aleutians oraz z Bryn Mawr College. W latach 2006 – 2007, które stanowiły końcową fazę badań, stanowisko zostało przebadane niemal kompletnie. Odsłonięto tu półziemiankowe struktury mieszkalne z kamiennymi ścianami oraz skomplikowane kompleksy palenisk. Materiał kulturowy to przede wszystkim olbrzymia kolekcja kamiennych i kościanych zabytków. Wiek stanowiska określono na podstawie 26 dat radiowęglowych, uzyskanych pomiędzy 1977 a 2007, które sytuują czas jego użytkowania na lata 3470 +/- 70 BP – 2450 +/- 40 BP. Biorąc pod uwagę architekturę, dużą liczbę ozdób oraz kompleksowe pochówki, archeolodzy skłaniają się ku tezie, że główne cechy tego okresu to innowacyjna technologia i wzrastająca stratyfikacja społeczna.

Materiał kostny, z którego wykonano maskę z Amaknak Brige to pojedynczy krąg wieloryba. Struktura jest bardzo porowata a w kilku miejscach zabytku, odkryto dodatkowo ślady czerwonej ochry. Pierwotnie cała maska mogła mieć wysokość 19 cm i szerokość 16 cm.

Podobne maski, wykonane z kości wieloryba, pozyskane z kontekstów archeologicznych pochodzą z czterech różnych lokalizacji. Pierwsza z nich pochodzi ze stanowiska Chaluka na wyspie Umnak. Odkrył ją Aleš Hrdlička w 1937. Nie została wydatowana ale wiek dolnego poziomu stanowiska określono na 4000 BP. Z kolei w trakcie II wojny światowej na terenie wyspy Amaknak odkryto dwa fragmenty podobnej maski. Dwa pozostałe zabytki zostały odnalezione na Półwyspie Alaska. Obydwa pochodzą ze stanowiska Hot Spring Village w pobliżu Port Moller. Odkryto je w 1928. Z kolei w 1977 w tej samej lokalizacji odnaleziono trzecią maską.

Ze względu na kontekst archeologiczny w jakim odkryto maskę z Amaknak Bridge, a mianowicie obszar kopca śmietniskowego, brak jest jasnych wskazówek co do jej sposobu użytkowania. W tym przypadku pomocna może okazać się etnografia. Danych dostarczyły relacje pierwszych Europejczyków, głównie Rosjan, którzy byli świadkami używania masek przez rdzenną ludność. Z opisów wynika, że przedmioty te wykonywano i wykorzystywano do celów ceremonialnych. Pojawiały się zwykle w kontekście ucztowania, wystąpień szamanów lub w praktykach pogrzebowych. Bardzo często przedstawiały ssaki morskie. Tuż po ceremonii były rytualnie niszczone.

Maski były również tworzone oraz używane wśród ludności Yupi’k oraz Inupiak z rejonów daleko na północ od Aleutów, na terenach na Morzem Beringa i Oceanem Arktycznym. Tu również dane etnograficzne sugerują ich ważną rolę w rytuałach i ceremoniach oraz praktykach szamańskich. Maski stanowiły również integralną część stroju i wyposażenia szamana. Ich symbolizm był niekiedy niezwykle kompleksowy. Maski reprezentowały zwykle bardzo potężne istoty. Po zakończonej ceremonii przedmioty te były palone, grzebane lub niekiedy wyrzucane. Z tej perspektywy być może nie przypadkiem maska z Amaknak Bridge została odnaleziona w kontekście kopca śmietniskowego. Czyżby w oczach uczestników ceremonii jej moc kończyła się wraz z wydarzeniem? Może też destrukcja maski odnosiła się do potrzeby ochrony ponieważ przedmioty te postrzegano jako pomocne w podróżach pomiędzy światami (ludzi i duchów) a przez to niebezpieczne dla zwykłego śmiertelnika.

Niestety tylko kilka przykładów aleuckich masek przetrwało do dziś. Ponadto większość tych, którym się to udało, została wykonana z drewna. Kościane maski nadal należą do rzadkości. Z Aleutów i terenów Półwyspu Alaski maski z kości wieloryba są znane, jak już wyżej wspomniałam jedynie z czterech lokalizacji. Niestety w XVIII i XIX wiecznych przekazach etnograficznych brak jakichkolwiek informacji o użytkowaniu masek wykonanych właśnie z kości wieloryba. Skupiają się one bowiem na opisach tych drewnianych, które były bardzo popularne w tym okresie. Dlatego trudno z całą pewnością ocenić do jakiego stopnia dane etnograficzne mogą mieć przełożenie na kościane maski, odkrywane w depozytach archeologicznych. Wydaje się jednak, że różnica w materiale, z którego wykonywano te przedmioty, nie wpływała na zmianę ich kontekstu symbolicznego.

Na koniec chciałabym przytoczyć kilka relacji etnograficznych, opisujących użytkowanie masek na Aleutach w czasach historycznych.

„To w gestii szamana leżało wzywanie duchów i wskazywanie, które z nich mają być czczone, a od których oczekiwano pomocy. Duchowość ludności była bowiem bardzo obszerna. Wierzyli w duchy ptaków, ryb i innych zwierząt, słońce, niebo i inne nieożywione przedmioty (…). Wejście w kontakt z duchami należało do obowiązku szamana. Duchy zaś były reprezentowane w formie masek” (początek XIX w).

„W swoim wróżeniu/przepowiadaniu przyszłości zakładają drewniane maski, które są kreowane w formie w jakiej pojawił się Kugan. Następnie tańczą w bardzo gwałtownych ruchach, uderzając w tym samym czasie w bęben z rybiej skóry” (relacja XVIII wieczna).

„Ksiądz usłyszawszy, że kilku naszych dżentelmenów widziało  jaskinię, w której przechowywane są maski, poszedł tam i spalił je. Nieusatysfakcjonowany groził i zastraszał rdzenną ludność za oddawanie kultu idolom” (relacja z pocz. XIX w).

„Kiedy ceremonia miała się ku końcowi, maski i bębny niszczono lub składano w jaskiniach wśród skał i nigdy ich ponownie nie używano” (relacja z końca XVIII w).

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

ROGERS, J., S., ANTICHTCHENKO, E., V. 2011. A Whalebone Mask from Amaknak Island, Eastern Aleutian Islands, Alaska. Arctic Anthropology 48 (1): 66-79

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com