Dolina Indusu obfituje w sztukę naskalną. I choć dość liczne stanowiska spotykamy także wzdłuż Zanskaru, Nubry i Shyok, to jednak nad Indusem znajduje się największe nagromadzenie rytów naskalnych na terenie Ladaku. Mimo, że nasza wiedza o sztuce naskalnej Ladakhu sięga lat 80-tych XIX w., to dopiero latach 90-tych XX w. rozpoczęto systematyczne badania, których inicjatorem był szwajcarski badacz Martin Vernier.
Prace terenowe objęły centralny Ladakh, Dolinę Markha oraz obszar Zanskaru. W 2007 ukazała się publikacja, podsumowująca dotychczasowe badania, w wyniku których zarejestrowano ponad 10 tys. przedstawień. W tym samym roku do badań dołączyła Laurianne Bruneau i powołano do istnienia organizację TEDAHL, której celem jest dokładana dokumentacja i analiza sztuki naskalnej na terenie Ladakhu. W konsekwencji do 2013 udało się zadokumentować 20 tys. przedstawień ze 158 stanowisk.
Pierwszym badaczem, który w swych raportach wspomniał o sztuce naskalnej Ladakhu, był austro-więgierski etnograf i lingwista Károly Újfalvy von Mezőkövesd. W 1902 pojawiła się publikacja autorstwa Augusta Hermana Francke, w której wymienił 37 lokalizacji z rytami naskalnymi m.in. znad Indusu, pomiędzy Leh i Khaltse. Zamieszczone ryciny dokumentują przedstawienia, które na przestrzeni czasu zostały zniszczone. Kilka zdjęć petroglifów opublikowali również uczestnicy ekspedycji do Ladakhu w latach 30-tych XX w, a mianowicie geolog Helmut de Terra oraz tybetolog Giuseppe Tucci.
Kolejne informacje na temat sztuki naskalnej Ladakhu zaczęły pojawiać się dopiero w latach 70-tych i 80-tych XX w. W latach 1949-1974 region pozostawał zamknięty dla obcokrajowców. W publikacjach poświęconych głównie problematyce buddyjskiej, zamieszczane są pojedyncze fotografie rytów naskalnych, m.in. z Alchi oraz z kilku stanowisk w Zanskarze. W 1990 Henri-Paul Francfort opublikował artykuł poświęcony sztuce naskalnej Ladakhu i Zanskaru (Pétroglyphes archaïques du Ladakh et du Zanskar), w którym poruszył temat podobieństw stylistycznych z motywami z epoki brązu i żelaza z terenów Azji Centralnej.
Na przestrzeni lat pewne prace dokumentacyjne podejmowała również Archaeological Survey of India. Ich raporty są jednak dość pobieżne, pozbawione szczegółowych informacji na temat lokalizacji oraz precyzyjnych opisów stanowisk i samych przedstawień.
Większość zarejestrowanych stanowisk znajduje się w pobliżu wody, wzdłuż rzek i strumieni. W dużych dolinach najczęściej spotykamy je na płaskich terasach aluwialnych. Z kolei w przypadku wąskich dolin, rytu ulokowane były na zboczach. Niewiele stanowisk zarejestrowano u wejścia do dolin lub na przełęczach, gdzie dostęp limitowały wysokość oraz klimat. Co ciekawe analiza przestrzenna stanowisk wskazuje, że wybierano specyficzne miejsca, ulokowane wzdłuż starożytnych szlaków. Kilka znajduje się choćby tam, gdzie dawniej znajdowały się mosty. W pobliżu innych można z kolei natrafić na ślady dawnych fortyfikacji.
Wśród 74 zidentyfikowanych grup motywów blisko połowa to przedstawienia zwierząt, z czego 47% stanowią koziorożce. W dalszej kolejności można wymienić dzikie owce, jaki, psowate, kozłowate, koniowate, ptaki, jelenie, koza śruboroga, argali, wielbłądy oraz antylopy.
Kolejną pod względem ilości grupę stanowią postacie antropomorficzne. Najczęściej przedstawione są w parach lub grupach. W izolacji pojawiają się bardzo rzadko. Najczęściej spotykamy postacie z uniesionymi lub rozłożonymi rękami. Wiele z nich pojawia się w towarzystwie zwierząt, głównie koziorożców (ibex) ale także jaków. Ciekawe są również grupy figur antropomorficznych trzymających się za ręce.
W sztuce naskalnej Ladakhu spotykamy również mnóstwo różnych przedstawień abstrakcyjnych. Wśród nich wymienić można linie, swastyki, czworoboki, koła, krzyże, grupy kropek, motywy przypominające słońce, kwiatowe, figury esowate oraz kropki. Najczęściej pojawiają się w kompozycjach wraz z postaciami ludzi i zwierząt.
Uwagę przyciąga również bogaty repertuar motywów buddyjskich. Najczęściej spotykamy przedstawienia czortenów (stup). Do tej pory doliczono się ich blisko 1 tys. Formom architektonicznym towarzyszą dość często inskrypcje dedykacyjne w alfabecie śāradā lub po tybetańsku. Pojawiają się też rozmaite symbole buddyjskie. Rzeźbione czy też ryte w skalnych powierzchniach przedstawienia buddów i bodhisattwów wymagają z kolei odrębnego artykułu, który miejmy nadzieję niedługo się pojawi.
Początki sztuki naskalnej na terenie Ladakhu sięgają co najmniej II tys. p.n.e. Duża liczba stanowisk z rytami została bowiem wydatowana na epokę brązu. Nie wyklucza to jednak możliwości, że pewna liczba motywów może być jeszcze starsza, choć w tej chwili trudno je bezpiecznie datować. Mimo licznych podobieństw sztuki naskalnej Ladakhu z tą z rejonów Azji Centralnej, region jest również bogaty w wiele unikatowych przedstawień. Należą do nich figury jaków, tzw. mascoids (okrągłe motywy masek/twarzy) oraz charakterystyczny w tradycji tybetańskiej mityczny orzeł. Z kolei motyw, który najbardziej zbliża sztukę Ladakhu do tej z Azji Centralnej to z całą pewnością dominujący wśród przedstawień koziorożec (ibex).
Ponadto pod względem sztuki naskalnej Ladakh dzieli wspólny repertuar motywów także z obszarem Górnego Tybetu. Podobieństwa mogą być wynikiem zbliżonego środowiska geograficznego, które warunkowało styl życia ludności a przez to m.in. specyficzne adaptacje kulturowe. Wpływy z terenów Azji Centralnej są zdecydowanie mniejsze na terenie Górnego Tybetu niż w Ladakhu.
Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła
TEDAHL (Team for the Exploration and Documentation of the Archaeology and History of Ladakh)
BRUNEAU, L., BELLEZZA, J.V. 2013. The Rock Art of Upper Tibet and Ladakh: Inner Asian cultural adaptation, regional differentiation and the Western Tibetan Plateau Style. Revue d’Études Tibétaines 28: (5-161).
DUBEY-PATHAK, M. 2011. Stupas in petroglyphs: a living heritage of Ladakh. INORA 61.
Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych.
Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera!
Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com
