Zagrożone skarby królestwa Gandhary

Nie tak dawno pakistańskie media informowały o powrocie kolekcji buddyjskich zabytków do Muzeum Swat. Cenne artefakty znalazły się z powrotem w swej oryginalnej lokalizacji po tym, jak w 2008 roku przeniesiono je ze względów bezpieczeństwa do Taksilii. Atak bombowy w lutym 2008 uszkodził bowiem znaczną część muzeum. Zaprojektowane przez włoskiego architekta Vittonio Cardiego, zostało ufundowane przez lokalne władze w 1959 roku. Początkowo składało się jedynie z trzech galerii. Jednak prowadzone w regionie wykopaliska, powiększyły znacznie kolekcję. W związku z tym, w 1967 roku muzeum przybyło kolejne sześć galerii. W latach 90-tych miała miejsce jego renowacja  i re-organizacja dzięki wsparciu finansowemu od rządu Japonii. Obecnie nad przywróceniem muzeum jego pierwotnego wyglądu, pracuje Włoska Misja Archeologiczna. Władze muzeum liczą, że wkrótce artefakty znajdą się ponownie w swoich gablotach .

250 kamiennych rzeźb, 100 posągów Buddy, 1200 monet, 50 rzeźb ze stiuku oraz liczne naczynia ceramiczne „odnalazły swą drogę do domu”. Ale czy na dobre? Pod koniec lipca media na nowo podniosły sprawę zagrożenia dziedzictwa kulturowego regionu. Oprócz operacji wojskowych i determinacji talibów w niszczeniu nie-islamskich zabytków, piętno odcisnęła również ubiegłoroczna powódź, która zrujnowała niemalże całą dolinę Swat. Kolejnym zagrożeniem są nielegalne wykopaliska oraz niejednokrotnie wtargnięcia sił bezpieczeństwa na tereny stanowisk.

Ogromna liczba zabytków w Dolinie Swat wynika zapewne z faktu, że stanowiła niegdyś centrum cywilizacji Gandhary. Magia unikatowej wręcz buddyjskiej sztuki i architektury, będących połączeniem wpływów indyjskich, hellenistycznych i perskich, zawsze przyciągała tu rzesze podróżników. Ostatnie lata wypełnione nieustannymi niepokojami i operacjami wojskowymi, nie zachęcały zbytnio do odwiedzania tej części świata. W 2007 roku talibowie zaznaczyli bardzo wyraźnie swą obecność w regionie, podejmując wiele prób zniszczenia zabytków Gandhary. Nie wspominając już o wysadzonym w powietrze w 2001 roku niepowtarzalnym posągu Buddy z Bamjan. Również słynny Budda z Jehanabad ucierpiał w wyniku dwóch ataków. W 2007 roku po zdetonowaniu materiału wybuchowego, zniszczeniu uległa twarz posągu. Emerytowany profesor archeologii Fidaullah Sehrai powiedział w wywiadzie, że jest to drugi najważniejszy zabytek Gandhary zaraz po posągu z Bamjan. Pochodzący z VII wieku, blisko 7-metrowy posąg, strzegł tej odnogi jedwabnego szlaku przez wieki, a liczni podróżnicy i kupcy wierzyli, że zapewnia im swą opiekę i bezpieczeństwo. Niestety nie oparł się determinacji talibów.

Gandhara to region obejmujący północno-zachodnie rejony Indii, północny kraniec Pakistanu oraz północno-wschodni Afganistan. Królestwo targane rozmaitymi niepokojami przetrwało 15 wieków by ulec ostatecznie w X/XI w. n.e. muzułmańskim podbojom. Gandhara była częścią imperium Achemenidów w VI w. p.n.e., o czym dowiadujemy się choćby z inskrypcji na grobowcu Dariusza z Naqsh-e Rustam. Na liście satrapii, pojawia się tam również nazwa „Gadhara” oraz „Hindush”. Gandhara pozostawała pod perską dominacją przez ponad dwa wieki aż do czasu podboju przez Aleksandra Wielkiego w 326 r. p.n.e. Następnie przeszła w ręce indyjskiej dynastii Maurjów. Jednak po śmierci Aśoki, który uczynił buddyzm religią państwową, dynastia zaczęła chylić się ku upadkowi i od 184 r. p.n.e.  Gandhara ponownie znalazła się w rękach satrapów „indo-greckich”. Najbardziej znamienna część historii królestwa łączy się niewątpliwie z panowaniem Kuszanów i ich władcą Kaniszką, który to założył swą stolicę w dzisiejszym Peszawarze.

W Shah-Ji-Ki-Dheri na obrzeżach Peszawaru Kaniszka zbudował stupę i klasztor. Inskrypcja na odkrytej szkatułce z owej stupy, zapisana w kharoszthi wymienia nazwę nowej stolicy Kaniszki jako Kaniszkapura. Zabytek znajduje się obecnie na ekspozycji w głównym holu muzeum w Peszawarze. To właśnie tu na terytorium Gandhary w okresie panowania Kuszanów, Budda w swej ludzkiej postaci pojawił się w sztuce najprawdopodobniej po raz pierwszy. Do tej pory bowiem Sakjamuni reprezentowany był przez symbole i rzeźby kamienne ukazujące głównie koncepty filozoficzne i legendarne sceny z jego poprzednich żywotów. Wielu badaczy uważa, że pojawienie się pierwszych wyobrażeń Buddy w jego ziemskiej formie właśnie na terenie Gandhary nie jest dziełem przypadku. To przede wszystkim wpływy hellenistyczne obecne w regionie od czasów Aleksandra Wielkiego odegrały istotną rolę w tym procesie. Jednym ze źródeł wskazującym na powstanie „klasycznego” wizerunku Buddy właśnie w czasie rządów Kuszanów są monety. Pojawiają się na nich bowiem siedzące i stojące przedstawienia Sakjamuniego. Warto tu jednak zaznaczyć, że badacze dość długo prowadzili polemikę, czy udrapowany w hellenistyczne szaty Budda z czasów Kuszanów to właśnie pierwszy jego wizerunek w ludzkiej formie, czy może przedstawieniom w stylu indyjskim z Mathury z najdalszego południowego skraju imperium, należy się palma pierwszeństwa.

Po swym okresie świetności pod rządami Kuszanów, Gandhara ponownie znalazła się pod perskim panowaniem. Ale nawet pod rządami Sasanidów (III-VII w. n.e.) buddyjska sztuka i architektura rozwijały się nieprzerwanie. Z tego okresu pochodzi większość zabytków z kompleksu buddyjskiego w Mes Aynak w Afganistanie, o którym było głośno w prasie w ostatnich latach. Trwają tam intensywne ratownicze badania archeologiczne, wyprzedzające uruchomieniem kopalni miedzi, która stanowi poważne zagrożenie dla przyszłości tego miejsca. O Mes Aynak, stanowiącym jedno z największych buddyjskich stanowisk na terenie Afganistanu pisałam we wpisie zatytułowanym Ratując buddyjską historię Afganistanu. Podboje arabskie i klęska Sasanidów pod Al-Kadisijją w 637 roku oraz pod Nihawandem w 642 roku, rozpoczęły powolny upadek Gandhary, zakończony ostatecznie przez Mahmuda z Ghazni (998-1030). U szczytu swej potęgi imperium Ghaznawidów obejmowało bowiem większą część dzisiejszego Iranu, Chorasan, Afganistan oraz północno-zachodnie tereny Indii i Pakistanu.

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

Komunikaty prasowe w Dawn News, Press TV, ABC News, Asia Times, Asian Tribune oraz The Buddhist Heritage of Pakistan

Warto zajrzeć:

SNELLGROVE, D. 2002. Indo – Tibetan Buddhism. Shambala.

ROBINSON, F. (red.). 2001. Historia świata islamu. Muza.

CHEEMA, IQTIDAR K. 2007. The historical origins and development of Gandhara art. International Journal of Buddhist Thought & Culture. Vol. 8: 75-91.

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com