Qobustan to kraina geograficzna we wschodnim Azerbejdżanie, ulokowana pomiędzy południowo-wschodnim podnóżem Wielkiego Kaukazu a Morzem Kaspijskim. Jest to odosobniony, skalisty obszar złożony z wąwozów. Słowo „qobu” w języku azerskim oznacza właśnie „wąwóz”. Kraina ta słynie nie tylko z niezwykłych cech krajobrazu, jak choćby aktywne wulkany błotne, ale również z ponad 6 tys. rytów naskalnych.
Petroglify są obecnie chronione w ramach Narodowego Historyczno-Artystycznego Rezerwatu Qobustanu, zajmującego powierzchnię 537 hektarów. Jest to swoiste muzeum na wolnym powietrzu. Ryty naskalne znane są w zasadzie z trzech głównych lokalizacji, a mianowicie góry Jingirdag i wzgórza Yazili oraz gór Beyukdash i Kichikdash. Rezerwat położony jest około 70 km na południowy-zachód od stolicy Azerbejdżanu Baku oraz na zachód od miejscowości Qobustan nad Morzem Kaspijskim.
Oprócz petroglifów w Qobustanie znajdują się również inne pozostałości archeologiczne, jak zamieszkane niegdyś jaskinie, obozowiska, osady oraz liczne pochówki. Do tej pory prace wykopaliskowe objęły 20 obozowisk, dwie osady i 40 pochówków z epoki brązu. W ich trakcie pozyskano przeszło 105 tys. zabytków. Potencjał tego regionu do dalszych badań nadal pozostaje ogromny. Co jakiś czas odkrywane są bowiem kolejne petroglify, artefakty i stanowiska.
Po raz pierwszy na ryty naskalne w Qobustanie natrafili w latach 30-tych XX wieku górnicy, pracujący w lokalnych kamieniołomach. Do tego czasu pozostawały bowiem praktycznie nieznane. W 1939 bardziej kompleksowe studia nad petroglifami podjął archeolog i etnograf Isaak Jafarzade. To właśnie on stworzył ich pierwszy inwentarz. W latach 1940-1965 zadokumentowano około 3,5 tys. indywidualnych motywów na 750 powierzchniach skalnych. Od tego czasu liczba znanych rytów wzrosła do ponad 6 tys. Wyniki badań Jafarzade zostały opublikowane w 1973 w książce zatytułowanej „Gobustan”. W 1966 krainie nadano oficjalnie status zabytku kultury i historii Azerbejdżanu. W 2007 roku Qobustan znalazł się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Dokładne określenie wieku petroglifów z Qobustanu sprawia pewne trudności. W kilku przypadkach udało się powiązać wiek rytów z depozytami archeologicznymi, dla których pozyskano daty C14. W trakcie prac wykopaliskowych, które prowadził w jednej z jaskiń archeolog D. Rustamov, odkryto w warstwie kulturowej datowanej na 10 tys. lat fragment powierzchni skalnej z wyrytą postacią antropomorficzną. W innych z kolei przypadkach takie powiązania wydają się raczej hipotetyczne a nie ostateczne. Pierwszą próbę datowania rytów z Qobustanu podjął wzmiankowany wyżej Isaak Jafarzade. Wyróżnił sześć okresów, w których jego zdaniem była tworzona sztuka naskalna w Qobustanie: późny plejstocen/wczesny holocen, neolit, chalkolit, epoka brązu, epoka żelaza, średniowiecze i okres późniejszy. Od tego czasu sekwencja ta uległa pewnym zmianom.
Archeolog Malahat Farajova bazując na klasyfikacji Jafarzade, powiązała z kolei każdą z faz z określonymi przedstawieniami zwierząt lub innymi motywami, które jej zdaniem były charakterystyczne dla konkretnego okresu. I tak we wczesnym okresie dominowały według badaczki tury. W neolicie jako motywy sztuki naskalnej najczęściej pojawiają się dzikie konie i woły. Z kolei petroglify z okresu chalkolitu prezentują przede wszystkim jelenie i kozy. W epoce brązu mamy zdaniem badaczki do czynienia głównie z przedstawieniami kóz oraz pojawiają się motywy pojazdów i jeźdźców na koniach. W tym okresie ryty naskalne stają się też bardziej wyszukane, zwłaszcza te ukazujące zwierzęta. W epoce żelaza sztuka naskalna Qobustanu wzbogaciła się o przedstawienia wielbłądów. Najmłodsze przykłady petroglifów to z kolei tzw. tamgas, czyli abstrakcyjne motywy pieczęci lub stempli, które według Farajovej mogły służyć jako choćby emblematy klanów.
Poprzez umiejscowienie rytów naskalnych właśnie w tym górskim krajobrazie, badacze są skłonni przyjąć, że ma to zapewne związek ze specjalnym postrzeganiem okolicznych gór przez ludność zamieszkującą Qobustan na przestrzeni czasu. Naturalny dramatyzm górskiej scenerii, fakt ze zbierają się tam deszczowe chmury i załamują burze i błyskawice, powodował że wzbudzały niezwykły respekt. Być może postrzegano je jako siedliska mocy, gdzie mieszkają duchy gór lub przodkowie. Zapewne nie bez powodu, lokalni mieszkańcy nazywają górę Jingirdag – Jingir-Baba, co można przetłumaczyć jako „dziadek”. Popularne są również weselne procesje na górę Beyukdash. Uczestnicy wykonują taniec „yally” na wprost powierzchni skalnej z przedstawieniem ludzkich postaci, ukazanych najprawdopodobniej w tańcu. W górskim krajobrazie Qobustanu można także spotkać rozmaite „sanktuaria”, gdzie ludzie przychodzą z prośbami dotyczącymi ich przyszłości. Aby prośby się spełniły zostawiają rozmaite przedmioty, jak choćby skrawki materiału zwane „dag-dagan”.
Tekst na podstawie
Advisory Body Evaluation of Gobustan (Azerbaijan). 2007. No. 1076 rev. UNESCO
SMITHSONIAN INSTITUTION Gobustan Petroglyphs
FARAJOVA, M. 2011. Gobustan: Rock art cultural landscape
Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych.
Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera!
Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com
