Sztuka naskalna Ałtaju Mongolskiego

Historia badań sztuki naskalnej na terenie Mongolii liczy sobie już co najmniej 100 lat. Do końca lat 90-tych XX wieku zarejestrowano tu około 75 stanowisk. W ostatnich latach liczba ta znacznie wzrosła. Jednak niewiele z nich doczekało się pełnej i rzetelnej publikacji. Sztukę naskalną Mongolii badał już od końca lat 40-tych XX wieku Aleksiej Okładnikow. W 1981 opublikował monografię, w której znalazły się informacje o 46 lokalizacjach ze sztuką naskalną z 11 mongolskich ajmaków. Z kolei w 1999 ukazała się publikacja „A History of the Study of the Ancient Art of Mongolia”. Autorem książki jest mongolski badacz – Dadmy Tseveendorj, który analizuje w niej 60 różnych stanowisk z rytami naskalnymi. W latach 90-tych XX wieku grupa rosyjskich, mongolskich i amerykańskich badaczy zainicjowała projekt, mający na celu stworzenie archeologicznej mapy stanowisk ze sztuka naskalną z terenów Mongolii. W rezultacie powstały 3 główne monografie oraz ponad 100 dodatkowych publikacji naukowych i raportów.

Jednym z najlepiej jak do tej pory przebadanych regionów Mongolii jest niewątpliwie obszar Ałtaju Mongolskiego. Najbogatsze skupisko  sztuki naskalnej znajduje się w dwóch ajmakach w północno-zachodniej Mongolii, a mianowicie bajanolgijskim i kobdoskim. Dokumentacja jaką udało się do tej pory zgromadzić liczy kilkadziesiąt tysięcy fotografii, zarchiwizowanych przez Uniwersytet Oregonu. Kilka tysięcy publikowanych i oryginalnych rycin jest zaś przechowywanych w Nowosybirsku w Instytucie Archeologii i Etnologii Rosyjskiej Akademii Nauk. Zgromadzono również liczne fotografie lotnicze wraz z bazą GIS oraz GPS.

Sam region jest stosunkowo słabo zbadany archeologicznie. Badania powierzchniowe prowadzone były przez ówczesnych radzieckich i mongolskich badaczy. Stosunkowo niedawno grupa niemieckich i mongolskich archeologów przeprowadziła prospekcję terenową na terenach nadgranicznych. W jej rezultacie odkryto m.in. cztery pochówki z wczesnej epoki żelaza. Kopalnię informacji o regionie stanowią także rezultaty badań prowadzonych przez wspomniany już Uniwersytet Oregonu, które skupiały się głównie na ajmaku bajanolgijskim. Niestety w innych rejonach badania były do tej pory jedynie sporadyczne a ich wyniki albo nie zostały wcale opublikowane albo też zrobiono to niedokładnie. Niejednokrotnie napotyka się także na ślady nielegalnych wykopalisk.

Mamy to głównie do czynienia z rytami naskalnymi, wykonanymi na formacjach piaskowca, zlokalizowanych na wyeksponowanych powierzchniach skalnych w wysokich dolinach. Sztukę naskalną spotkać można również na granitowych głazach na wyższych elewacjach. Region północno-zachodniej Mongolii to przede wszystkim teren górski, zmieniający się w suchy, pustynny step w kierunku wschodnim. W rejonach, gdzie spotykamy większe skupiska ludności sztuka naskalna ucierpiała dość dotkliwie. Tak też się stało w przypadku Jaskini Khoit Tsenkher położonej w ajmaku kobdoskim, będącej domem dla unikatowych malowideł, z których najstarsze mogą pochodzić nawet z późnego paleolitu. Repertuar zwierzęcy to m.in. lwy, argale ałtajskie, koziorożce, strusie, antylopy, wielbłądy. Przedstawienia niejednokrotnie nakładają się na siebie nawzajem. Malowidła wykonano czerwoną ochrą. Ich odcień waha się od różowego przez czerwony do brązowego. Ze względu na swą unikatowość jaskinia bywa nazywana mongolskim Lascaux. Niestety na przestrzeni czasu stanowisko uległo dość dotkliwym zniszczeniom. Przedstawienia zwierząt, które identyfikowano z fauną plejstocenu zostały zatarte i niejednokrotnie przemalowane. Górski rejon ajmaku bajanolgijskiego uniknął mimo wszystko większych zniszczeń.

Sztuka naskalna Ałtaju Mongolskiego datowana jest od późnego plejstocenu po późny holocen, co odpowiada późnemu paleolitowi po epokę żelaza. Pod względem ilościowym przeważają motywy identyfikowane z epoką brązu i żelaza. W analizowanym regionie można wyróżnić co najmniej 7 kompleksów sztuki naskalnej z setkami a nawet tysiącami pojedynczych przedstawień. Wśród nich wyróżniają się zwłaszcza trzy z ajmaku bajanolgijskiego. Pierwszy z nich to kompleks Tsagaan Salaa/ Baga Oigor, gdzie mamy do czynienia z ponad 75 tys. pojedynczych przedstawień. Petroglify występują na powierzchniach skalnych wzdłuż rzek Tsagaan Salaa i Baga Oigor na długości 14 km. Najwięcej przedstawień datowanych jest na epoki brązu i żelaza ale spotykamy również znacznie starsze przedstawienia. Kompleks Tsagaan Gol charakteryzuje się dość bogatym repertuarem motywów datowanych na okres turecki (VII-VIII w n.e.). Skupisko liczy od 75 do 100 tys. pojedynczych przedstawień. Rozciągają się na przestrzeni 22,5 km wzdłuż rzeki Tsagaan Gol i jej głównych dopływów, skupiając wokół świętej góry Shiveet Khairkhan. Tu również dominuje repertuar identyfikowany z epoką brązu i wczesnym żelazem. Z kolei kompleks Aral Tolgoi stanowi pod względem motywów skupisko unikatowe na tle innych lokalizacji z terenów Azji Północnej i Centralnej. Wydaje się bowiem być największą otwartą koncentracją sztuki naskalnej datowanej od późnego plejstocenu aż po wczesny holocen. Mamy tu do czynienia z około 1400 pojedynczych przedstawień, wiele jednak jest tak zatartych, że trudno je jednoznacznie zidentyfikować. Ryty naskalne można spotkać na długości 1,5 km. Przedstawienia identyfikowane jako mamuty oraz inne przykłady megafauny spotykane są również w kompleksie Tsagaan Salaa/ Baga Oigor.

Sztuka naskalna datowana na okres późnego paleolitu po wczesną epokę brązu wydaje się mieć swe odpowiedniki w grupie przedstawień z terenów płaskowyżu Ukok oraz z rejonu górnego Jeniseju. Tradycje pełnej epoki brązu, kiedy pojawiają się sceny związane z łowiectwem, pasterstwem, karawanami czy też rozmaite pojazdy znajdują paralele w Ałtaju Rosyjskim. Z kolei pewne motywy wydają się być unikatowe dla danych rejonów i zapewne powiązanych z nimi kultur. Jeden z najbardziej wyraźnych przykładów mogą stanowić postacie antropomorficzne, ze skrzydłami przypominającymi ćmy. Motywy te znane są z kompleksu Tsagaan Salaa/Baga Oigor. Nie mają jednak jak do tej pory znanych odpowiedników w Ałtaju Rosyjskim. Inne motywy, jak choćby postacie z okrągłymi nakryciami głowy są niezwykle popularne nie tylko w Ałtaju Mongolskim ale również na terenie północnych Chin oraz Tuwy. Kolejne tego typu przykłady to choćby charakterystyczny dwukołowy pojazd czy sam sposób przedstawiania motywów, który wydaje się być niezwykle witalny i elegancki. Figury z tzw. top-knots (wzgórek na czubku głowy) oraz opasanymi tunikami jeźdźców są równie często spotykane w Ałtaju Rosyjskim.

Jednym z najbardziej popularnych motywów w sztuce naskalnej od Ałtaju Rosyjskiego przez Mongolski, na terenie Chin, Kazachstanu i Kirgizji jest niewątpliwie stylizowane przedstawienie jelenia. Zjawisko stylizacji przedstawień zwierzęcych pojawia się na przełomie epoki brązu i wczesnego żelaza. Motywy jeleni mogą mieć również swe paralele w tzw. kamieniach jeleni z północnej i centralnej Mongolii. Z kolei przedstawienia jeźdźców na koniach z okresu tureckiego spotykane są również w Ałtaju Rosyjskim.

Sztuka naskalna Ałtaju Mongolskiego ilustruje przemiany kulturowe w regionie na przestrzeni co najmniej 12 tys. lat. Zmiany jakie zachodziły w repertuarze motywów wskazują m.in na przemiany adaptacyjne ludzkich populacji powiązane ze zmieniającym się środowiskiem naturalnym. Przedstawienia dużych zwierząt z późnego plejstocenu, zastępują w środkowym holocenie sceny, wskazujące na przejście do pasterskiego trybu życia. Repertuar późnego holocenu zaś to przede wszystkim wszechobecne przedstawienia jeźdźców na koniach. Warto, również dodać, że okres epoki brązu i żelaza to dla tradycji rejonu ałtajsko-sajańskiego czas dzielenia wzorców kulturowych i wzajemnych inspiracji.

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

• Petroglyphic Complexes of the Mongolian Altai – UNESCO
• Rock Art and Surface Archaeology of Mongolia: Baga Oigor and Tsagaan Salaa
• KUBAREV, V.D. 2007. Aral Tolgoi. New rock art site in Mongolia. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 1 (29): 111-126
• JACOBSON-TEPFER, E., MEACHAM, J.E. 2010. Archaeology and Landscape in the Mongolian Altai: an Atlas. Redlands, Clif.: Esri Press
• JACOBSON-TEPFER, E. 2011. The Altai Mountains in Northwest Mongolia. W: J. Clottes (red.), Rock Art in Central Asia. A tematic study. ICOMOS Publications

(!) Warto również zajrzeć na stronę wieloletniego projektu archeologicznego Uniwersytetu Oregonu  Archaeology and Landscape in the Altai Mountains of Mongolia

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com