(…) Tuż po południu opłynęliśmy Przylądek St. Diego i wpłynęliśmy na wody cieśniny La Maire. Trzymaliśmy się blisko linii brzegowej Ziemi Ognistej. Zarys surowej i niegościnnej krainy był widoczny pośród chmur. W południe zakotwiczyliśmy w zatoce…Kiedy wpływaliśmy byliśmy pozdrawiani w sposób typowy dla tej dzikiej i zakazanej ziemi (…). Następnego dnia postanowiłem udać się w głąb lądu. Ziemię Ognistą można opisać jako górską krainę, częściowo zanurzoną w morzu przez co tam gdzie powinny znajdować się doliny, mamy do czynienia z głębokimi przesmykami i zatokami (Charles Darwin, 1832).
Cieśnina Magellana
Pierwszymi Europejczykami, którzy odwiedzili Ziemię Ognistą byli członkowie ekspedycji Ferdynanda Magellana. W 1520 w trakcie wyprawy dookoła świata napotkali na swej drodze niedostępną, wietrzną i zimną krainę, złożoną z większej i mniejszych wysp odseparowanych od siebie przesmykami i kanałami. Prawdopodobnie to właśnie im kraina zawdzięcza swą nazwę. Kiedy bowiem zbliżali się do linie brzegowej zobaczyli na horyzoncie poświatę. Światło pochodziło z ognisk, rozpalonych na plaży przez miejscową ludność w celu ogrzania się i przyrządzania posiłków. Świetlista łuna musiała zrobić ogromne wrażenie na osamotnionych żeglarzach, którzy być może nie widzieli lądu od bardzo dawna. Kiedy na horyzoncie pojawiła się niezwykła poświata, instynktownie nadano krainie nazwę Ziemi Ognistej.
Przekraczając cieśninę Magellana
Również Darwin wspominał w swym dzienniku o dużych ogniskach, rozpalanych przez rdzenną ludność. W jednym z takich opisów informuje, że kiedyś wraz z załogą znalazł się w pobliżu takiego ogniska. To co go najbardziej zadziwiło to fakt, że on i jego towarzysze dalej byli zmarznięci podczas gdy skąpo odziani tubylcy, oddaleni od ogniska, pocili się dość obficie.
Selk’nam z Isla Grande, Tierra del Fuego. Fot. Alberto María De Agostini (1915). Źródło: Museo Chileno de Arte Precolombino
Klimat archipelagu jest złożony od umiarkowanie chłodnego, morskiego po subpolarny. Przez to lata są niezbyt ciepłe a zimy wilgotne i zimne. Temperatury latem oscylują w granicach 20°C zaś zimą spadają poniżej zera. Jest to kraina bardzo wietrzna, gdzie zachodnie wiatry mogą być bardzo silne i trwać wiele dni. W części północno-wschodniej przeważa roślinność stepowa, trawiasta. Lasy dominują na południowym zachodzie. Rzeźba wysp ma charakter wybitnie wyżynnogórski. Górskie szczyty wznoszące się na wysokość ponad 2000 m n.p.m., stanowią przedłużenie Andów. Północna część głównej wyspy tworzy lodową równinę, pełną moren, jezior i cech charakterystycznych dla krajobrazu lodowcowego. Te niezwykłe kontrasty stworzyły niepowtarzalny w swym uroku krajobraz a zarazem jedno z najtrudniejszych do przetrwania miejsc na ziemi.
Hiking do lodowca Martial, Ushuaia
Rdzenna ludność tej surowej i niegościnnej krainy prowadziła łowiecko-zbieracki tryb życia na przestrzeni tysiącleci. Dane etnograficzne informują o dwóch odrębnych grupach ludności zamieszkujących Ziemię Ognistą i Patagonię. Wspominają oni o łowcach i zbieraczach, którzy bazowali na zasobach morskich (plemiona Alakalufów i Jaganów), pływali w łodziach z kory i polowali m.in. na wydry morskie i foki. Bardzo rzadko zapuszczali się w głąb stałego lądu. Druga z opisanych grup ludności opierała swą gospodarkę na zasobach lądowych (plemiona Selk’nam i Tehuelczów), polując m.in. na guanako. Również Darwin wspomina w jednej ze swych notatek o zróżnicowaniu wśród miejscowej ludności, choćby pod względem ubioru. (…) Pewnego dnia minęliśmy łódź z sześcioma tubylcami. Były to chyba najbardziej nędzne i liche istoty jakie widziałem. Na wschodnim wybrzeżu tubylcy noszą płaszcze z guanako, zaś na zachodnim posiadają focze skóry. Wśród plemion centralnych noszą wydrze skóry albo mniejsze nakrycia, które ledwo zakrywają im plecy (…). Ci jednak w łodzi byli prawie nadzy (…).
Jaganie. Fot. Macv. Creative Commons
Dwojaki typ gospodarki, oparty na łowiectwie i zbieractwie bazującym na zasobach lądowych oraz morskich potwierdzają także dane archeologiczne. Wydaje się również, że pierwszy model dominował w północnej części Ziemi Ognistej, podczas gdy na południu eksploatowano zwłaszcza zasoby morskie. Niemniej jednak dieta obu grup najprawdopodobniej suplementowała się nawzajem.
W archeologii Ziemi Ognistej można generalnie wyróżnić dwa okresy. Pierwszy dotyczy okresu kiedy była ona połączona z głównym lądem pomostem lądowym. Drugi zaś rozpoczyna się około 8500 BP, kiedy została całkowicie odcięta od stałego lądu. Dane archeologiczne z pierwszej fazy są bardzo ubogie i w zasadzie pochodzą jedynie z dwóch stanowisk archeologicznych. Niemniej jednak w obydwu wypadkach mamy do czynienia z łowiecko-zbierackim trybem życia, opartym na zasobach lądowych. Pierwsze ze stanowisk to schronisko skalne Tres Arroyos w Cerro de los Onas, w interiorze Ziemi Ognistej. Zarejestrowano tu paleniska, narzędzia kamienne oraz pozostałości zwierzęce, charakterystyczne zarówno dla fauny plejstoceńskiej jaki i współczesnych ssaków. Datowanie radiowęglowe wskazuje, ze wczesna faza zasiedlenia miało miejsce około 10500 BP. Drugie stanowisko z tego okresu to schronisko skalne Marazzi, w pobliżu Bahía Inútil. Jego wiek określono na 9000 BP.
Hiking do lodowca Martial i widok na Ushuaia
Około 6500 BP źródła archeologiczne w postaci kopców/śmietnisk muszlowych wskazują na pojawienie się ludności łowiecko-zbierackej, której gospodarka opierała się a zasobach morskich.
W okresie 5500-3000 BP w atlantyckiej i północno-zachodniej części wybrzeża mamy do czynienia ze stanowiskami łączącymi cechy gospodarki opartej o zasoby morskie i lądowe. Są to m.in takie stanowiska, jak Laguna Arcillosa i Cerro Las Bandurrias. Pojawiają się pochówki ludzkie, powiązane z kopcami muszlowymi a w Marazzi 1 mamy do czynienia z częściową kremacją. Narzędzia kamienne wydają się mało diagnostyczne i w większości wykonane są z lokalnych skał. Szczątki kostne wskazują zaś na dietę bazującą generalnie na guanako ale suplementowaną sezonowo przez zróżnicowane zasoby morskie. Wśród ciekawszych zabytków można wymienić choćby kule bolas, z rowkiem pośrodku, odkryte na stanowiskach Marazzi 1 i Myrén 2. Z kolei z Marazzi 13 pochodzi zbiór narzędzi z obsydianu.
Hiking do lodowca Martial i widok na Ushuaia
W ciągu ostatnich dwóch tysiącleci miał miejsce znaczący przyrost demograficzny. Większość dostępnych środowisk na wyspie zostało zasiedlonych. Znaleziska strzy z tego okresu można łączyć pod względem typologicznym z grotami strzał, które dane etnograficzne przypisują historycznej ludności Selk’nam, bazującej na zasobach lądowych. Groty te początkowo wytwarzano z kamienia a następnie już w XX wieku pojawiają się formy ze szkła.
Wzajemne oddziaływania, kontakty i mobilność ludności Ziemi Ognistej i Patagonii analizowano do tej pory biorąc pod uwagę analogie w typologii ostrzy czy też bolas. Niedawno zwrócono uwagę na narzędzia z obsydianu znajdowane na stanowiskach, łączonych z ludnością łowiecko-zbieracką, której gospodarka bazowała na zasobach lądowych. Na stanowisku Marazzi 13 odkryto odłupki czarnego i zielonego obsydianu. Ciekawe jest to, że wychodnia patagońskiego czarnego obsydianu znajduje się jakieś 600 km od Cieśniny Magellana na terenie Pampa del Asador. Dwie próbki obsydianu ze stanowiska Marazzi 13 wskazują, że pochodzi on właśnie z tego rejonu Patagonii. Ciekawe jest także to, że podczas gdy bolas są używane na terenie Patagonii aż do XX wieku, to po 1500 BP brak ich całkowicie wśród pozostałości kultury materialnej łowców i zbieraczy, eksploatujących zasoby lądowe na terenie Ziemi Ognistej. Nawet dane etnograficzne milczą na ten temat.
Ushuaia
Ziemia Ognista stanowi najdalej wysunięty na południe kawałek Ameryk zasiedlony przez człowieka. Pod względem krajobrazowym jest to kraina niezwykłych kontrastów. Nic więc dziwnego, że kiedy pierwsi europejscy osadnicy dotarli do tej surowej, wietrznej i niegościnnej w ich mniemaniu krainy, napotkali tu grupy różnej kulturowo ludności łowiecko zbierackiej, eksploatującej zasoby typowo lądowe, jak i środowisko lądowe.
Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła
MORELLO F., BORRERO L., CASSONE, M, STERN Ch., GARCIA-HERBST A., McCULLOCH R., ARROYO-KALIN M., CALÁS E., TORRES J., PRIETO A., MARTINEZ I, BAHAMONDE G., CARDENAS P. 2012. Hunter-gatherers, biogeographic barriers and the development of human settlement in Tierra del Fuego. Antiquity 86 (331): 71-87
H., SILVERMAN, W.H., ISBELL. 2008. Handbook of South American Archaeology. Urbana, Il.: University of Illinois at Urbana-Champaign
Nieco informacji o rdzennych mieszkańcach Ziemi Ognistej można znaleźć także na stronie Museo Chileno de Arte Precolombino
Zdjęcie tytułowe: Valle Carbajal, Ziemia Ognista © pellaea, Creative Commons
Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych.
Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera!
Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com
