O rytach i starożytnym krajobrazie w rejonie Jubbah, Arabia Saudyjska

Często trudno nam sobie wyobrazić jak wielu informacji może dostarczyć sztuka naskalna. Czasem są to przecież takie niepozorne przedstawienia, ledwie widoczne na powierzchni skały. Co takiego może nam powiedzieć przedstawienie tura, jelenia, jeźdźca czy zwykłych kropek? Okazuje się, że bardzo wiele zależy w jakim kontekście na nie spojrzymy. Czy analiza uwzględni krajobraz czy skupi się jedynie na samych panelach?

Motywy wyryte lub namalowane na skalnych powierzchniach są częścią otaczającej natury. Stają się częścią krajobrazu kulturowego. Jako takie nie są przypadkowymi tworami rozrzuconymi bezładnie w krajobrazie. Wręcz przeciwnie ich lokalizacja i tematyka odtwarzają naszym oczom nie istniejący już świat. Potrafią nam ten świat zaskakująco szczegółowo przybliżyć. Co więcej, jak wykazały badania międzynarodowej grupy archeologów w rejonie Jubbah w Arabii Saudyjskiej, odtwarzają świat nie tylko na płaszczyźnie kulturowej ale i na tej związanej ze zmianami środowiska naturalnego wokół. Bo dlaczego na środku pustyni, w morzu piasku ktoś miałby ryć w przeszłości przedstawienia tura, strusia czy palmy daktylowej. Może kiedy to robił świat wokół nie był tak suchy, niedostępny i pozbawiony roślinności. Może u podnóża wzgórz rozciągały się obszary trawiaste, mogące wykarmić przedstawione w sztuce zwierzęta. Może był to sezonowy przystanek dla łowców i zbieraczy a po nich pasterzy-nomadów i wreszcie karawan.

Głównym celem badań w rejonie Jubbah była eksploracja powiązań pomiędzy prehistoryczną sztuką naskalną i znanymi w okolicy paleojeziorami. O wynikach projektu można przeczytać we wrześniowym wydaniu Antiquity. Badania te są częścią większego programu dotyczącego prehistorii oazy Jubbah w późnym plejstocenie i holocenie. Zidentyfikowano tu bowiem depozyty związane z istnieniem paleojeziora. Do tej pory datowano je na 6,5 tys. lat temu. Teraz okazuje się, że dzięki m.in. analizie przestrzennej obecnej w okolicy sztuki naskalnej i danych paleośrodowiskowych datowanie to należy cofnąć w czasie do 8,5-7,5 tys. lat temu. Ponadto niedawno ustalono, że depozyty pobliskiego mniejszego paleojeziora u podnóża Jebel Qattar, uformowały się we wczesnym holocenie.

Systematyczne badania objęły obszar czterech pogórzy, a mianowicie Jebel Qattar, Jebel Gattar A, Jebel Gatar B i Jebel Katefeh. Łączny teren, na którym przeprowadzono prospekcję liczy 39 km². Zarejestrowano ponad 100 stanowisk ze sztuką naskalną. Część z nich jest powiązana z inskrypcjami Thamudic. Kolejne określono jako późno-prehistoryczne (Neolit, chalkolit i epoka brązu). Ostatnią grupę stanowią motywy i inskrypcje historyczne i współczesne.

Stanowiska z najstarszą sztuką naskalną występują na 3 spośród 4 pogórzy. Przedstawienia są wysoce spatynizowane. Mamy tu do czynienia ze znacznym zagęszczeniem rytów naskalnych, co kontrastuje z późniejszymi fazami, gdzie występuje mniejsze nagromadzenie motywów na panelach. Wyraźną różnicę widać też w wielkości przedstawień. Te prehistoryczne są bowiem zdecydowanie większe. Najchętniej przedstawianym zwierzęciem jest tu koziorożec nubijski. Chętnie przedstawiane jest też bydło. W przypadku dzikich gatunków są to z pewnością tury i długorogie bizony.  Ich ciała osiągają na panelach wielkość do 1,5 m długości i wysokości. Spotykamy również przedstawienia dzikiego osła. Pojawiające się na panelach postacie ludzkie mają charakterystyczne wydłużone ciała i również są dość wysokie. Noszą charakterystyczne stroje oraz fryzury lub nakrycia głowy. Niektóre postacie są uzbrojone w łuk i strzały. Pojawiają się kompleksowe sceny polowań. Najwcześniejsze przedstawienia rydwanów i koni pochodzą zapewne z epoki brązu. Podobne motywy występują również później, różnią się jednak stylistyką. Na jednym ze stanowisk zarejestrowano również malowidła. Wśród motywów można zidentyfikować m.in. krętorogie, prawdopodobnie tury oraz motywy abstrakcyjne. Malowidła wykonano czerwoną ochrą w dwóch odcieniach (brązowo-czerwony i różowo-czerwony). Niektóre ze stanowisk znajdują się dość wysoko i wymagają wspinaczki. Jedną z takich lokalizacji jest J34 na Jebel Qattar. Jest bardzo wyszukane pod względem motywów oraz umiejscowione bardzo prominentnie w otaczającym krajobrazie.

W przypadku sztuki naskalnej Thamudic przedstawienia skupiają się przeważnie u podstawy wzgórz. W ich przypadku stopień patynizacji jest zdecydowanie mniejszy niż w przypadku starszych przedstawień. Ta sztuka naskalna (inskrypcje i motywy ikonograficzne) jest dość szeroko rozpowszechniona. Spotykamy ją bowiem w północnej i centralnej Arabii, w mniejszym natężeniu w części południowej, w Transjordanii, na pustyni Negew oraz na terenie Egiptu. Repertuar motywów to przede wszystkim inskrypcje Thamudic oraz wyobrażenia wielbłądów. Pismo należy do skryptów znanych jako południowo-semickie i posługiwano się nim na terenie Arabii w okresie od I tys. p.n.e. do czasów pojawienia się islamu. Oprócz wielbłądów spotykamy również przedstawienia strusi, psów, koziorożców oraz palm daktylowych, które prawdopodobnie kultywowano.

Bardziej współczesne petroglify ukazują na przykład jeźdźców na koniach polujących na strusie za pomocą broni palnej. Pojawiają się inskrypcje z imionami i datami, wykonane metalowymi przedmiotami. Napisy te pochodzą z ostatnich 30 lat. Obecne są też starsze arabskie inskrypcje, wykonane kamiennymi narzędziami.

Analiza przestrzenna zarejestrowanych stanowisk z późno-prehistoryczną sztuką naskalną wykazała, że zdecydowana większość (82%) góruje nad palojeziorem. Zdaniem archeologów świadczy to obecności jeziora w okresie kiedy tworzono sztukę naskalną. Datowanie depozytów z paleojeziora przy Jebel Qattar wskazuje, że było ono obecne we wczesnym holocenie. Klimat był wtedy bardziej wilgotny. Szczyt największej wilgotności przypadał na 8,5-7,5 tys. lat temu. Takie warunki klimatyczne sprzyjały rozwojowi obszarów trawiastych, na których mogły wypasać się przedstawione w sztuce naskalnej zwierzęta. Ponadto u stóp Jebel Qattar odkryto wieloczasowe stanowisko. Odkryto tam między innymi ostrza typu El Khiam i Helwan oraz chalkolityczne. Nie zarejestrowano jednak obecności stałych konstrukcji czy jam zasobowych. Był to więc najprawdopodobniej sezonowy przystanek dla lokalnych nomadów. Nad obozowiskiem góruje wspomniane już wyżej stanowisko J34, słynne ze swej wyszukanej stylistyki.

Z kolei ryty naskalne związane z inskrypcjami Thamudic, koncentrują się u stóp wzgórz. Tematyka jest mało zróżnicowana, przeważają inskrypcje i przedstawienia wielbłądów. Skłoniło to archeologów do postawienia hipotezy, że lokalizacja tych rytów może odzwierciedlać szlaki, po których przemieszczali się nomadzi i kupcy pomiędzy Jubbah a sąsiednimi osiedlami na południe od pustyni Nefud np. w kierunku miasta Ha’il. W I tys. p.n.e był to dość ważny przystanek na trasie pomiędzy południową Arabią a południową Mezopotamią. Wzgórza w rejonie Jubbah są bardzo dobrze widoczne w krajobrazie. Poza tym ulokowane są w pobliżu najwęższego do pokonania kawałka pustyni.

W rejonie Jubbah znanych jest co najmniej 2000 stanowisk ze sztuką naskalną. Jubbah to miejsce niezwykłe, perła w środku pustyni pełna rytów naskalnych pochodzących niemal ze wszystkich głównych okresów zasiedlenia tego obszaru. Jeśli sporne pozostaje przypisywanie niektórych motywów do okresu paleolitu, to z całą pewnością wiele paneli i przedstawień sięga wiekiem neolitu. Wśród repertuaru motywów da się wyróżnić te z pochodzące z chalkolitu, epoki brązu czy żelaza. Lady Ann Blunt, która odwiedziła oazę w 1879 w drodze do Ha’il stwierdziła, że „Jubbah to jedno z najbardziej osobliwych miejsc na ziemi, a dla mnie samej jedno z najpiękniejszych”.

Tekst powstał w oparciu o poniższe źródła

R., P.,  JENNINGS, C., SHIPTON, A. AL-OMARI, A., M. ALSHAREKH, R., CRASSARD, H., GROUCUTT, M., PETRAGLIA. 2013. Rock art landscapes beside the Jubbah paleolake, Saudi Arabia. Antiquity 87 (337): 666-683.

Warto zajrzeć również na stronę Arabian Rock Art Heritage gdzie znajdziecie mnóstwo informacji i zdjęć dedykowanych sztuce naskalnej Półwyspu Arabskiego.

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com