Buddyzm wzdłuż Jedwabnego Szlaku

Jedwabnym Szlakiem wędrowały nie tylko karawany, przewożące rozmaite egzotyczne towary. Ta potężna sieć szlaków handlowych pełniła także rolę pośrednika w wymianie idei w sferze religijno-kulturowej. To właśnie tędy w głąb Azji Centralnej wyruszyła myśl buddyjska… Od czerwca w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku można oglądać fascynującą wystawę zatytułowaną „Buddyzm wzdłuż Jedwabnego Szlaku”. Pod względem chronologii ekspozycja koncentruje się na okresie pomiędzy V a VIII w n.e. Prezentowane eksponaty pochodzą z Indii, Afganistanu, Pakistanu oraz zachodnich rubieży Azji Centralnej. Jak piszą organizatorzy, wystawa podkreśla niezwykły moment w historii wymiany myśli artystycznej i ideologicznej w tym regionie świata. Bowiem w VI w n.e. regiony te były już ze sobą bardzo ściśle związane poprzez dobrze rozwinięty system szlaków handlowych, podboje oraz dyfuzję buddyzmu.

Jedwabny Szlak to właściwie długa na 4,5 tys. kilometrów sieć połączonych ze sobą różnych szlaków karawanowych. Składa się zasadniczo z trzech głównych „gałęzi”. Północna prowadziła ku Morzu Czarnemu, centralna do Persji i w rejon Morza Śródziemnego a południowa w głąb Afganistanu, Iranu i Indii. Wszystkie zaś kierowały się z Chang’an na zachód przez korytarz Gansu ku Kotlinie Kaszgarskiej. Tu w słynnym Dunhuang szlak się rozgałęział się na dwie główne odnogi, biegnące przez blisko 2 tys. km pas pustyń Gobi i Takla Makan oraz przez górski rejon Pamiru. Następnie przez Ekbatanę i Ktezyfon podążał dalej na zachód ku wybrzeżu Morza Śródziemnego. Miasta wzdłuż Jedwabnego Szlaku jak choćby Kucza, Hotan, Jiaohe czy też Gaochang rozwijały się niezwykle intensywnie aż do co najmniej XI w n.e. W większości były też domem dla ogromnej społeczności buddyjskiej. Tylko w rejonie Kuczy mamy do czynienia z kilkoma kompleksami buddyjskich grot. Mimo, że czas nie był dla nich łaskawy i wiele jest słabo zachowanych, to są to niewątpliwie jedne z najistotniejszych tego typu zabytków wzdłuż Jedwabnego Szlaku. Wyróżniają się tu zwłaszcza jaskinie Kizil, gdzie znajduje się ponad 200 grot oraz Kumtura ze 112 grotami, gdzie możemy podziwiać buddyjskie malowidła, posągi i inskrypcje.

Jednym z najważniejszych towarów handlowych, któremu to szlak zawdzięcza swa nazwę to na pewno jedwab. Jego sposób wytwarzania trzymano w ścisłej tajemnicy aż do VI w n.e., kiedy to udało się wywieźć jaja jedwabników na zachód.

Zgodnie z tradycją historyczną Jedwabny Szlak miał zostać zapoczątkowany w  II w p.n.e., kiedy jeden z cesarzy z chińskiej dynastii Han wysłał swego dowódcę wojskowego do Persji, w której szukał sojusznika. Archeologia dostarczyła nam jednak informacji wskazujących, że korzenie tej sieci szlaków handlowych mogą sięgać znacznie głębiej. Jedwab znajdowany jest bowiem m.in. w Egipcie w I tys. p.n.e czy też w Grecji w V w p.n.e. Importy europejskie, perskie i te z Azji Centralnej znaleziono z kolei w dawnej stolicy Japonii – Nara.

Jeden z najbardziej znamiennych okresów w rozwoju buddyzmu w północnej części subkontynentu indyjskiego i Azji Centralnej to na pewno czasy panowania Kuszanów (I-III w n.e) w tym regionie świata. Znajdujące się pod ich panowaniem królestwo Gandhary przeżywało swój rozkwit. Miały na to niewątpliwie wpływ prężnie odwiedzane szlaki handlowe, przebiegające przez przełęcze Chajberską w paśmie Hindukuszu i Karakorum we wschodniej części gór Karakorum. Handel ze światem śródziemnomorskim zapoczątkował już szlak lądowy ustanowiony przez Aleksandra Wielkiego w IV w p.n.e. Zaś już w I w p.n.e. kupcy podróżowali szlakami morskimi w dół przez Morze Czerwone w kierunku Morza Arabskiego, zatrzymując się w licznych miastach portowych wzdłuż zachodniego wybrzeża Indii. Do królestwa Gandhary towary handlowe były transportowane rzeką Indus skąd  trafiały następnie do Chin. Ten kolejny etap ku Azji Centralnej odbywał się albo przez tereny współczesnego Afganistanu lub przez wysokie himalajskie przełęcze. Wraz z dobrami przemieszczały się też idee…a wśród nich niewątpliwie także myśl buddyjska. Władcy Kuszanów, a zwłaszcza Kaniszka, który po ustanowieniu stolicy w Peszawarze na terenie dzisiejszego Pakistanu, zbudował tam stupę i klasztor, znacznie przyczynili się do rozwoju buddyzmu w regionie. Warto dodać, że do V stulecia n.e. w większości królestw indyjskich buddyzm był jedną z najpopularniejszych doktryn religijnych. Buddyzm wychodził również poza ramy subkontynentu indyjskiego, coraz głębiej w kierunku Azji Centralnej. Kupcy, mnisi i rozmaici wędrowcy przemierzający tysiące kilometrów Jedwabnego Szlaku, nieśli ze sobą nowe idee do najodleglejszych zakątków tej części kontynentu.

Na początku VI w n.e miało miejsce pewne zahamowanie w jakże raptownym rozprzestrzenianiu się myśli buddyjskiej. W tym bowiem czasie na podbój północnych rubieży subkontynentu indyjskiego wyruszyli Heftalici, określani także mianem „Białych Hunów”. Dokonali wiele zniszczeń choćby w buddyjskiej Gandharze. Nie mniej jednak komunikacja pomiędzy północno-zachodnimi Indiami i wschodnią częścią Azji Centralnej nie została zerwana. Chiński mnich Hsuan Tsang podróżując w tym czasie przez regiony Tien-szanu w głąb Fergany i Sogdiany, a następnie przez Baktrię ku Gandharze, napotkał na swej drodze wiele dalej dobrze funkcjonujących klasztorów i społeczności buddyjskich.

Jednym z najważniejszych buddyjskich stanowisk, ulokowanych wzdłuż Jedwabnego Szlaku jest niewątpliwie Mes Aynak. Jego początki sięgają I w n.e., czyli czasów Imperium Kuszanów. Większość pozostałości pochodzi jednak z IV i V stulecia.  Mes Aynak należy również obok takich miejsc jak Bamiyan czy Hadda, do największych stanowisk buddyjskich na terenie Afganistanu. Prace wykopaliskowe podjęto tu w 2010 w związku z planowanym wznowieniem prac znajdującej się w pobliżu kopalni miedzi. Kolejnym ciekawym przykładem rozprzestrzeniania się myśli buddyjskiej w głąb Azji Centralnej, jest niedawne odkrycie z Kirgistanu. Tu bowiem w okolicach wsi Krasnaja Reczka, około 35 km od stolicy kraju Biszkeku, archeolodzy odsłonili pokaźnych rozmiarów posąg Buddy. Przypuszczają także że stanowisko kryje pozostałości buddyjskiego kompleksu klasztornego z VIII-X w n.e. Kolejnym i chyba najsłynniejszym reliktem epoki są niewątpliwie słynne jaskinie Dunhuang w Chinach, zwane także Mogao, których większość pomieszczeń powstała w okresie pomiędzy V a XIV w n.e. Inne buddyjskie skarby z tego okresu kryją groty z doliny Tuyugou z Ujgurskiego Regionu Autonomicznego. W 2010 przeprowadzono tu dość kompleksowe badania archeologiczne. Ten bowiem odcinek Jedwabnego Szlaku  stara się o wpisanie na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Groty Tuyugou należą również do najwcześniejszych buddyjskich zabytków tego typu we wschodniej części Xinjiang (Ujgurski Region Autonomiczny). Niedaleko, pomiędzy Turfanem a Shanshan, znajdują się również słynne groty Bezeklik znane także jako Groty Tysiąca Buddów. Jest to kompleks 77 wykutych w skale jaskiń, zdobionych buddyjskimi freskami i datowane są na V-IX w n.e. Tego typu zabytków jest oczywiście znacznie więcej i serdecznie zachęcam do dalszego zgłębiania tematu.

Tekst na podstawie

Digital Silk Road

International Dunhuang Project

Buddhism along the Silk Road – Metropolitan Museum of Art

SNELLGROVE, D. 2002. Indo-Tibetan Buddhism. Boston: Shambhala Press

Spodobał Ci się ten wpis? Podziel się nim ze znajomymi, udostępniając w serwisach społecznościowych. 

Jeśli podoba Ci się tematyka bloga, sposób w jaki piszę i jak łączę pasję do archeologii z podróżami, polub Archeopasję na facebooku. Bądź na bieżąco i zapisz się do newslettera! 

Jeśli masz pytania dotyczące tematów poruszanych na blogu napisz do mnie archeopasja@gmail.com